Липииттэр: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

 

Липииттэри ууга суураллар (бензол, ацетон, хлороформ) уонна ууга суураллыбат дириҥ төрүттээх холбоһук бөлөҕө диэн эрдэ туттулла сылдьыбыт быһаарыы чуолкайа суох. Бастакытынан, бу быһаарыыга чуолкайдык химическэй холбоһук характеристикатын быһаарыы оннугар физическэй суолтатын туһунан этиллэр. Иккиһинэн, билиҥҥи кэмҥэ араас сөптөөх холбоһуктар бааллара биллэр.

 

Липииттэр стероиднай гормон, үөс кислотаатын, простогландин, фосфоинозитидка туһалыыллар. Хааҥҥа липииттэр араас компоненнара бааллар триглицеридтар, холестерин, холестерин эфирдара уонна фосфолидтар. Бу веществолар ууга суураллыбаттар ол иһин эккэ-хааҥҥа липииттэр тарҕаналлара уустук систиэмэ. Сорох липииттэр наночастицалар үөскүүллэригэр туттуллаллар, холобур, липосомҥа.

 

Судургу (боростуой) липииттэр – бэйэлэрин састааптарыгар [[углерод]] (С), [[водород]] (Н), [[кислород]] (О) киирэр.

Уустук липииттэр састааптарыгар углеродтан (С), водородтан (Н), кислородтан (О) ураты фосфор (Р), сиэрэ (S), азот (N) киирэр.

 

Судургу (боростуой) липииттэр молекулалара испииртэн, сыалаах кислотаттын, уустук (сложные) – испииртэн, үрдүк молекулалаах сыалаах кислотаттан, фосфорнай кислота ордугуттан, углеводтан, азот төрүтүттэн уонна да атынтан турар. Липииттэр тутулуктара, бастакынан, биосинтезтан турар.

 

Тыынар тыыннаах эрчими сыа быһыытынан хаһаанар. Веществолар бу үлэни толороллоругар сөптөөх буоларыгар икки төрүөт баар. Бастакытынан, сыаҕа сыа кислотаатын ордуга хаалар, кини аһыйыыта (окисление) аһара кыра (нефть углеводородун курдук). Ол иһин сыа, уу уонна углекислай гаас буолуор диэри аһыйдаҕына оннук маассалаах углевод аһыйарынааҕар икки төгүл элбэх үлэни биэрэр. Иккиһинэн, сыа – гидрофобнай холбоһук, ол иһин тыынар тыыннаах эбии гидрацияҕа сөптөөх элбэх ууну илдьэ сылдьыа суохтаах.

 

Сыа – сылааһы таһаарбат, ол иһин, холобур кыыл улахан аҥара сыатын тириитин иһинэн муһар, инник гынан сылааһы сүтэрбэт. Чуолаан халыҥ тирии иһинэн сыалаах араҥа хаалым балыктарга (кит), моржтарга баар. Ол да буоллар, итии дойдуга сылдьар кыыллар тэбиэннэр, тушкаанчиктарга сыалара тэбиэҥҥэ арҕаһыгар, тушканчикка кутуругар уу буолан муһуллар.

Халыҥ сыа кыыллары араас оһолтон быыһыыр. Диатомовай салахайдартан акулаҕа тиийэ сыалара усталларыгар көмөлөһөр.

 

 

Диэтаҕа липииттэртэн триглицерид баһыйар. Триглицерид элбэх күүс-көмө, эрчим төрүтэ уонна сыаны уулларар битэмииннэри иҥэрэр.

Элбэх сыалаах астарынан: эт, үрүҥ ас, тропическай үүнээйи (кокос) буолаллар. Холестерол сүрүн төрүтүнэн эт уонна кыыл ис уоргана, сымыыт саһархайа, үрүҥ ас уонна балык буолар. Ол эрээри, 85% хааҥҥа баар холестерону быар ыраастыыр.

Улахан киһи күҥҥэ 70-145 гр. Липииди туһаныахтаах.

 

Быар сыалаах кислотаны ыраастыырга сүрүн оруолу толорбутун иһин, кини барытын ыраастыыр кыаҕа суох. Ол иһин кинилэри солбуллубат диэн ааттыыллар, кинилэр чуолаан линоленовай сыалаах кислоталар, сүрүннээн үүнээйи (тыынар тыыннаах) сыатыгар бааллар.

 

Айылҕа сыатыгар улахан аҥарыгар оботтоох сыалаах кислоталар бааллар. Ас маннык сыанан баай цис-конфигурацияҕа иккилии сибээстээх буоллаҕына, салгыҥҥа өр сырыттахха сыа аһыҥас буолар. Үрдүк температураны тулуйумтуо буоларыгар гиддрогенизация процедуратын тутталлар.

«Тарҕанар сыаны» туттуу хааҥҥа липопротеиннар намыһах чиҥин холбоһугун үрдэтэр («куһаҕан» холестерол) уонна липопротеиннар үрдүк чиҥин холбуһугун намтатар (түһэрэр) («үчүгэй» холестерол), сүрэх ыарыытын, чуолаан коронарнай тиийинимтиэни (коронарная недостаточность) үөскүүрүн үрдэтэр. Ону кытта «Тарҕанар-сыалар» тымныйыыга, искэҥҥэ тиэрдиэхтэрин сөп.