Киһи уонна сүөһү: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
Тупсарыы
Xaahax (ырытыы | суруйуу)
Тупсарыы
5 устуруока:
Өй-санаа сайдан киһи үлэни-хамнаһы сатыырга сыыйа үөрэнэн испитэ биллэр. Олус былыргы таас туттар тэриллэри археологтар хаһан, булан таһааран хас тыһыынча сыллардаахха дьон бу тэриллэринэн туһаммыттарын дакаастыыллар. Туттар тэриллэр сайдан иһиилэрин тэҥэ дьон өйө-санаата эмиэ сайдан иһэр. Yлэ-хамнас уустуктара киһи өйүн-санаатын салгыы сайыннараннар кыыл өйүттэн-санаатыттан арахсан киһи буолууну ситиһии кыаллыбыта.
 
Киһи диэн өй-санаа сайдыытын көрдөрөр тылсаха тыла. Бу тыл өй-санаа сайдан сиэринэн, сокуоннарынан салаллан олоҕу олорор, кыыл өйүттэн-санаатыттан арахсан суобастаныыны, кэмсиниини, бэрээдэктэниини, сиэри тутуһууну, быһалыы киһи буолууну бэлиэтиир.
 
Олус былыргы дьон таҥаралара араас кыыллар уонна көтөрдөр. Бу кыыллар уонна көтөрдөр туһалаах хаачыстыбаларын бэйэлэригэр иҥэринээри таҥара оҥостубуттар.
11 устуруока:
Былыргы дьон таҥаралара киһи уонна сүөһү икки ардыларынан көрүҥнээх, төбөтө, сирэйэ киһи курдук, онтон илиилэрэ, атахтара сылгыга маарынныыр буолуулара, дьон өйү - санааны, итэҕэли ылыныылара сыыйа кэлэн испитин быһаарар. Таҥара киһи курдук төбөлөөх уонна бэйэтэ сылгы курдук буолуута, киһи өйүн сайдыыта сүөһүттэн саҕаланан барбытын бэлиэтиир көстүү буолар.
 
Cахалар киһи уонна сүөһү диэн тыллары сороҕор бииргэ холбоон киһи-сүөһү диэн бэлиэтээн тутталлар. Кинилэр былыр-былыргыттан киһи майгына, өйө-санаата икки өрүттээҕин билэр буоланнарбилэннэр, оҕолорун үөрэтиигэ киһи майгынын ити уратыларын анаан-минээн, бэлиэтээн туһанар эбиттэр.
 
Саха суруйааччылара, Николай Якутскай, Дмитрий Таас, Далан киһи майгына икки өрүттээҕин таба туһананнар бэйэлэрин үлэлэрэ дьоҥҥо ордук тиийимтиэлэр. Кинилэр ити үлэлэригэр киһи элбэхтик үлэлээтэҕинэ, үөрэннэҕинэ эрэ киһилии майгылаах киһи буола улаатарын арааран бэлиэтииллэр.
35 устуруока:
Киһи өйүн аҥар өттө улахан кээмэйдээх тыыннаах харамай өйө буолар. Киһи бу өйө, Айылҕаттан бэриллибит өйө-санаата, сайдыыны-үөрэҕи олус бытааннык ылынар уонна төрөппүттэриттэн оҕолоругар үгэс буолан бэриллэн иһэр. Бу өй-санаа, төрүт өй-санаа буолан, кини быһаччы дьаһайар салааларыгар, киһи көннөрү тыыннаах буолуу иһин олоҕун олоруута, бэйэтин харыстаныыта уонна бал-бааччы, быстахтык быһаарыныыта, дьону кытта тапсыбат буолуута - барыта киирсэр эбиттэр. Бу өй-санаа киһи сүөһүлүү өйүн-санаатын өттө буолара быһаарыллар уонна сахалыы быстах санаалар диэн туспа арааран ааттаналлар. Быстах санаалаах киһи араас баҕа санаалара быстах баҕа санаалар буолаллар уонна бэйэтин этигэр-сиинигэр эрэ үчүгэй буоларыгар урутаан баҕараллар.
 
Киһи сүөһүтэ эмиэ бэйэтэ өйдөөх санаалаах. Бу өйү-санааны сахалар сороҕор буор уонна ийэ кут диэн холбуу ааттыыллара аһара оруннаах. Ханнык баҕарар харамайга бэйэтин харыстанар өй-санаа айылҕаттан бэриллэр. Буор уонна ийэ куттар киһини көрөр-харайар уонна харыстыыр аналлара ордук чуолкайдык быһаарыллар. Илиитин итиигэ таарыйбыт киһи, соҕотохто толкуйдаабакка эрэ сулбу тардан ыла охсор. Сороҕор куттаммыт дьон үрдүк тиит төбөтүгэр хайдах ыттан тахса охсон хаалбыттарын өйдөөбөккө да хаалаллар, итини тэҥэ сорохтор кэтит уонна дириҥ аппаны үрдүнэн ойбут түбэлтэлэрэ эмиэ бааллар. Буор уонна ийэ-кут диэн киһиэхэ Айылҕа бэйэтэ биэрбит харыстанарга, бэйэтигэр үчүгэйи оҥорорго аналлаах күүс-уох уонна өй-санаа буолаллар. Кыыллар уонна көтөрдөр буор уонна ийэ куттаахтар диэн кут-сүр үөрэҕэ үөрэтэр.
 
Айылҕа айбытын быһыытынан киһи биир сирдээҕи тыынар-тыыннаах харамай. Бу харамай бэйэтин дьиҥнээх өйө-санаата, төрөппүттэриттэн бэриллибит төрүтэ бииргэ холбононнор буор уонна ийэ кут диэни үөскэтэллэр.
41 устуруока:
Саха дьоно бэйэлэрин кыыллартан туспа араарыналлар. Кыылтан өйдөрө-санаалара ордугун, уратылааҕын билинэллэр. Бу билинии саха тылыгар «Ким», «Туох» диэн ыҥырыыга этиллэр. Сахалар: «Кимий?»- диэн дьону, киһини эрэ ыҥыраллар. Онтон: «Тугуй?»- диэн ыҥырыыга кыыллары, көтөрдөрү, араас малы-салы барытын холбуу киллэрэллэр. Кыыллартан туспа араарыныы уонна ону бэлиэтээн этинии киһилии өй-санаа сахаларга сайдыбыта олус ырааппытын бэлиэтинэн буолар.
 
Кыыллары кытта тэҥнэһэ сатааһын, олору араастаан киһиэхэ эрэ ананар тылларынан ааттааһын өй-санаа төннүүтүн, кэннинэн барыытын быһаарар. Киһи өйө-санаата, салгын кута көттөҕүнэ, суох буоллаҕына кыылларга тэҥнэнэр. Куһаҕан майгылаах киһини ыкка тэҥнээһини сахалар ордук элбэхтик тутталлар. Ыт киһиэхэ эрэ тиийбэт өйдөөх харамай, ол иһин киһи өйө тиийбэтэҕинэ ыкка холууллар.
 
Оҕо улаатан иһэн бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан баһыйа тутан салайбат буоллаҕынасалайбатаҕына, киниэхэ сүөһүтүн өйө-санаата баһыйар. Кини тоҥорун-хатарын да тулуйбат, ордук тугу эмэ минньигэһи сиэри эбэтэр иһээри гыннаҕына, букатын кыатаммат, туттуммат хайаан даҕаны сиэтэҕинэ эбэтэр истэҕинэ эрэ табыллар уонна мин эрэ билбитим, миэхэ эрэ наада диэн санаалаах буоллаҕынасанааланнаҕына, сүөһүтүн өйө-санаата сити көрүҥнэргэ баһылаан иһэр буолар.
 
Тулуурдаах буолууга үөрэммэтэх киһи бэйэтин быстах баҕа санааларын, сүөһүлүү өйүн-санаатын кыайан кыана туттубат киһи буола үөрэнэр. Тулуура суох буола үөрэммит дьонтон үгүстэрэ арыгыга ыллараллар эбэтэр аһыыр-сиир баҕаларын, иҥсэлэрин кыаммаккалар аһара уойаллар. Кинилэр: «Иһиэхпин баҕардым» эбэтэр «Сиэм этэ»,- диэн быстах, сүөһүлүү баҕа санааларын кыайан кыана туттубаккалар арыгыны иһэ сылдьалларын, аһара аһыылларын бырахпаттар.