Барахов Исидор Никифорович: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
к (Ырытыы) көннөрүүлэрэ: 77.222.115.241 бу торумҥа: HalanTul төннөрүлүннүлэр Тиэк: Төннөрүү |
||
1 устуруока:
{{Персона
|аата = Исидор Барахов
|ойуу = Барахов.jpg
|кэтитэ = 180px
|ойуу ис хоһооно = <!-- Мэтириэт ис хоһоонун тириэрдиэхтээх -->
|үлэтэ =
|төрөөбүт күнэ = 12.02.1898
|төрөөбүт сирэ = {{ТөрөөбүтСирэ|Харбалаах нэһилиэгэ}}, Үөһээ Бүлүү улууһа, [[Саха уобалаһа]]
|дойдута = Россия империята, ССРС
|өлбүт күнэ = 15.09.1938
|өлбүт сирэ = «Коммунарка» полигон
|аҕата =
|ийэтэ =
|кэргэнэ =
|ойоҕо =
|оҕолоро =
|наҕараадалара =
|атын =
}}
{{амыдайдар|Барахов}}
'''Исидор Никифорович Барахов (Иванов)''' (12.02.1898—15.09.1938) — [[Саха Өрөспүүбүлүкэтэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин]] төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, [[XIX үйэ]] саҕаланыытыгар биллибит судаарыстыбаннай уонна партийнай үлэһит.
== Төрдө-ууһа ==
[[1898]] сыллаахха урукку ааҕыынан тохсунньу 31, аныгынан [[олунньу 12]], күнүгэр [[Үөһээ Бүлүү улууһа|Үөһээ Бүлүү улууһун]] [[Харбалаах нэһилиэгэ (Үөһээ Бүлүү улууһа)|Харбалаах нэһилиэгэр]] сүөһү иитиитинэн дьарыктанар сэниэ ыалга төрөөбүт. Аҕата Бараах уола Ньалбаахаан Микииппэр (Иванов Никифор Иванович) — дьадаҥы уола, бэйэтин хара күүһүнэн уонна үлэтинэн байбыт-тайбыт киһи. Саха биллиилээх устуоруга [[Алексеев Егор Егорович|Е. Е. Алексеев]]<ref>Е. Е. Алексеев. ''Барахов Исидор Никифорович: Олоҕун уонна үлэтин туһунан очерк.'' — {{Дь.}}: «Кудук», 1998. — ISBN 5-7863-0125-7</ref> суруйарынан, байарыгар үс суолу тутуспут — хаарты, сир оҥорон бурдук үүннэрии уонна сүөһү иитиитэ. Ийэтэ Өлөөнө [[Өргүөт]] нэһилиэгин Арбаҕастаах аҕатын ууһуттан төрүттээҕэ. Бу ыал, оҕо өлүүлээх буолан, Исидор төрөөбүтүгэр, оччотооҕу сиэринэн абааһыттан куоттаран, үс сыл ийэтин аймахтарыгар Баһылай Наҕабыыһыннаахха (Чэччэйдээххэ) Өргүөккэ ииттэрбиттэрэ. Онтон ыалга иккис уол Дьуона төрөөбүтэ, оҕолоругар ханыы гынаары элбэх оҕолоох аймахтарыттан өссө биир уолу Анньыыһыны ииттэ ылбыттара.
== Үөрэх ==
Куорамыкыга [[Монастырев Василий Григорьевич|Монастырев]] учууталга аан бастаан үөрэммитэ. Бу үөрэнэр сылларыгар убайынаан Аньыыһынныын атыыһыт Дьөгүөр (Георгий) Батаакапка олорбуттара. Батаакаптар кыыстара Мусялыын, уоллара Серафимныын улааппыттара.
12 саастаах Исидор 1910 с. [[Бүлүүтээҕи педагогика училищета|Бүлүү куорат начальнай училищетыгар]] киирбитэ. Училище 1913 сыллаахха үрдүкү училище статуһун ылбыт. [[1914]] с. бүтэрбитэ. Бу сылларга аҕата уруккуттан билсэр атыыһыта [[Расторгуев Николай Алексеевич|Николай Расторгуев]] дьиэтигэр олорбута. Исидоры кытта оччоҕо [[Аржаков Степан Максимович|Степан Аржаков]], [[Гоголев Степан Филиппович|Степан Гоголев]], [[Бубякин Николай Васильевич|Николай Бубякин]], [[Жиркова Дора Самуиловна|Дора Жиркова]], [[Потапова-Габышева Марфа Георгиевна|Муся Потапова]], Дмитрий Очуров, Георгий Павлов, Г. А. Шадрин, А. П. Егоров, Степан Иванов о. д. а. үөрэммиттэрэ. Училище дириэктэринэн [[Попов Иван Васильевич]], оттон 1912 сыллаахтан математика уонна физика учууталынан [[Өксөкүлээх Өлөксөй|А. Е. Кулаковскай (Өксөкүлээх)]] үлэлээбитэ. [[Староватов Петр Хрисанфович|П. Х. Староватов]], эдэркээн [[Марк Жирков]] учууталлыыллара. 1912 с. кылгас кэмҥэ нуучча тылын [[Новгородов Семен Андреевич|Сэмэн Новгородов]] үөрэтэ сылдьыбыта.
1914 с. ахсынньытыгар, үөрэҕин бүтэрэн баран, Расторгуевка үлэлээбит. Бу сылдьан тохсунньуга Дьокуускайдааҕы учууталлары бэлэмниир сэминээрийэ дириэктэригэр үөрэххэ киирэр туһунан көрдөһүү түһэрбит. Күһүн Үөһээ Бүлүү быраабатыгар дьыаланы устааччынан үлэлээбит, онтон сыылынай [[Алфер Тимофей Павлович|Т. П. Алфер]] сүбэтинэн земскэй сэтээтэл Г. Ф. Корякиҥҥа суруксутунан киирбит. Бу киһи дьиэтигэр олорбут, онтон кинини кытта 1915 с. күһүн Дьокуускайга барсыбыт уонна [[Дьокуускайдааҕы учуутал сэминээрийэтэ|семинариятыгар]] киирбит.
Сэминээрийэҕэ [[Аммосов Максим Кирович|Максим Аммосовы]], [[Аржаков Степан Максимович|Степан Аржаковы]] уо. д. а. кытта, барыта 17 буолан киирбиттэрэ. Биир сыл аҕа [[Былатыан Ойуунускай|Платон Слепцов (Ойуунускай)]] үөрэнэрэ. Үөрэнэ сылдьан литература куруһуогар сылдьар, кэлин салайар эбит, 1917 сыл саҥатыгар Степан Аржаковтыын Бүлүү түмсүүтүн тэрийбиттэрэ биллэр. Оттон «Е. М. Ярославскай революционнай куруһуогар дьарыктаммыта» диэн этии билиҥҥи кэмҥэ саарбахтанар. Исидор кэлин бэйэтэ суруйбутунан, «1917 сыл олунньуга дылы политическай боппуруостарга биһиктээх кыһыл оҕо» эбит. Баартыйа дөкүмүөннэригэр Барахов бассабыык баартыйа чилиэнинэн 1917 сыл балаҕан ыйыттан буолбута туоһуланар.
Уустук кэм кэлэн Бараховтаах сэминээрийэни бүтэрэр сылларыгар үөрэхтэрэ быста-быста салҕаммыта. Үс сыллаах үөрэхтэрин 1918 с. муус устарга түмүктээбиттэрэ. Бу сыл, биллэрин курдук, Арассыыйаҕа Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолан, саҥа былаас дойдуга кимиилээхтик хааман испитэ. Саха Сирэ саҥа былааһы билиммэтэҕэ. Онон уларытыы күүрээнигэр киирбит эдэр дьон, Бараховтаах, бастаанньаҕа бэлэмнэнэн барбыттара, кистэлэҥ хаһыаты таһаараллара, сэп-сэбиргэл хомуйаллара.
== Тылга сыһыаннаах үлэтэ ==
1920-с сыллардаахха саха алпабыытын, суругун сокуонун чуолкайдааһыҥҥа, саха тылын үөрэтиигэ, сайыннарыыга, үрдүк таһымҥа таһаарыыга, киниэхэ государственнай тыл анал туругун иҥэриини ситиһиигэ боччумнаах үлэни оҥорбута. Холобур, биир «Сахатытыы уонна нуучча тыла» диэн ыстатыйатыгар маннык салаалар бааллар:
#Сэбиэскэй государcтвенность уонна тыл.
#Бу туһунан РКП XII сийиэһэ туох диэбитэй?
#Сахатытыы — бу партия сийиэстэрэ олоххо дьиҥнээхтик киириилэрэ.
#Ленин бу боппуруоска туох диэн үөрэппитэй?
#Сахалыы суругу-бичиги сайыннарыы наада дуо?
#Нуучча тылын оруола уонна миэстэтэ.
#Сахатытыы наадалаах.
Оттон «Тыллар тэҥ бырааптаах буолуулара» диэн ыстатыйаҕа Исидор Никифорович тыллар бырааптарын, сахатытыы туһунан сиһилии суруйар, сахатытыы — нуучча тылын үтүрүйүү буолбатаҕын бэлиэтиир<ref>Исидор Барахов уонна саха тыла. ''Ю. И. Васильев-Дьаргыстай''. Исидор Барахов: төрөөбүтэ 110 сылын көрсө. Ыстатыйалар уонна ахтыылар. — Дь.: «Бичик», 2008</ref>.
1926 с. [[Алампа|Алампаны]] уонна [[Күндэ|Күндэни]] кытта Азербайджан киин куоратыгар [[Баку|Бакуга]] буолбут [[Бүтүн Сойуустааҕы Түүр I сийиэһэ|Бүтүн Сойуустааҕы Түүр I сийиэһигэр]] кыттыбыта. Манна анаан «Саха алпаабытын туһунан» диэн тезистэри суруйбута.
== Экономикаҕа сыһыаннаах үлэтэ ==
1923 с. оҥорбут дакылаатыгар тыа хаһаайыстыбатын өрө көтөҕүү, кустарнай уонна ремесленнэй производствоны сайыннарыы, кыһыл көмүһү уонна күндү таастары хостооһун туһунан, Саха Сирин бордууксуйатын оҥорон таһаарыыны улаатыннарыыга хаһаайыстыбаннай бэлиитикэ сүрүн хайысхаларын быһаарбыта.
«Саха өрөспүүбүлүкэтин промышленноһа, суола-ииһэ уонна инникитэ» диэн ыстатыйатыгар сиртэн хостонор баайдары суолу-ииһи тупсардахха толору көдьүүстээхтик туһаныахха сөп диэбитэ. Иркутскайтан Уус-Кукка диэри тимир суол салаатын, Дьокуускайтан Амуурдааҕы тимир суол Рухолово (Большой Невер) станциятыгар диэри массыына суолун бырайыактааһын уонна тутуу, Дьокуускай — Охотскай суолун чөлүгэр түһэрии, Өлүөхүмэ өрүһү, күрбэ таастартан босхолоон, онон Могоча тимир суол станциятыгар тахсар туһунан боппуруостары туруорбута. 1923 сыл атырдьах ыйын 1 күнүгэр Үлэ уонна Оборона Сэбиэтигэр ыыппыт суругар Өлүөнэ өрүс пароходствотын тэрийиини туруорсубута<ref>Репрессия хаарыаннаах да дьону кыдыйбыт. ''Т. С. Иванова,'' Исидор Барахов: төрөөбүтэ 110 сылын көрсө. Ыстатыйалар уонна ахтыылар. — Дь.: «Бичик», 2008</ref>.
== Бэлиитикэ ==
1921 сыллаахха хомуньуус баартыйа X сийиэһигэр Саха Сириттэн куоластыыр бырааптаах соҕотох делегат быһыытынан кыттыбыта (иккис делегат Былатыан Ойуунускай сүбэ куоластаах этэ). Бу сийиэс Москубаҕа Кириэмилгэ кулун тутарга буолбута. Киин хонтуруоллуур хамыыһыйа дакылаатын, профсоюзтар үлэлэрин, разверстканы {{comment|продналог|Продовольственный натуральный налог}}унан уларытыыны, омуктар ыккардыларынааҕы сыһыаны, баартыйа сомоҕо буолуутун, анархо-синдикалисткай халыйыы туһунан боппуруостары дьүүллээбитэ. Бу сийиэскэ Владимир Ленин кыттыбыта. 1921—1924 сс. партия {{comment|губбюро|Губернское бюро}}тун секретарынан, Саха АССР {{comment|Совнарком|Совет народных комиссаров}}ун бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ, партия X, XII, XV сийиэстэрин делегата, ССРС уонна Саха Сирин Киин ситэриилээх комитеттарын чилиэнэ этэ. 1926—1928 сс. партия Саха Сиринээҕи тэрилтэтин салайбыта.
1928—1933 сс. [[Кыһыл профессура Института|Кыһыл профессура Институтугар]] үөрэммитэ. Ону ситиһиилээхтик бүтэрэн баран, Киин комитет аппараатыгар тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар [[Илин Сибиир]] уонна [[Уһук Илин]] сиэктэрин сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.
== Репрессия ==
[[1938]] с. олунньу 3 күнүгэр дьэҥдьийэргэ уонна хаайарга {{comment|НКВД|Народный комиссариат внутренних дел}}-лар ордер ылбыттара. Архыыпка баар дьыалаҕа ол кэнниттэн 146 хонук иһигэр туох буолбута биллибэт. Бу тухары {{comment|НКВД|Народный комиссариат внутренних дел}} хаайыытыгар сытан «буруйун» билиммэтэх буолан, доппуруос боротокуола суох диэн Е. Алексеев суруйар. Доппуруос боротокуола бэс ыйын 29 күнүттэн саҕаланар. [[1938]] с. [[балаҕан ыйын 15]] күнүгэр диверсийэҕэ, национализмҥа, үспүйүөннээһиҥҥэ, куорҕаллааһыҥҥа буруйдаан ССРС оһуобай боломуочуйалаах үрдүкү байыаннай суута ытарга уурбута. Ол күн суут уурааҕа олоххо киирдэ диэн Барахов дьыалатыгар тигиллэн сылдьар, ол аата 40 саастааҕар ытыллыбыт.
[[1956]] с. алтынньы 31 күнүгэр Исидор Барахов үтүө аата чөлүгэр түһэриллибитэ.
== Дьиэ кэргэнэ ==
Кэргэнэ Черепанова Александра Андреевна 1901 с. төрүөх, Екатеринбургтан төрүттээх. Исидордыын өлүөр диэри 14 сыл олорбуттар. Исидор Никифорович өлбүтүн кэнниттэн Александра Андреевна кэргэнин аймахтарын, доҕотторун, биир дойдулаахтарын кытта ситимин быспатаҕа. Ол курдук В.С. Петровы, Д.С. Спиридоновы, Н.Е. Васильевы, И. С. Васильевы, В.И. Сергееваны, В.Г. Чиряеваны, Д.С. Поскачинаны уо.д.а. кытта өр сыллар усталарыгар суруйсубута<ref>Исидор Барахов төрөөбүтэ сылын көрсө. Людмила Барахова, Кыым, 2018 с., кулун тутар 22 к., 11 №, С.16.</ref> <br />
Ииппит уола Ким Черепанов (кэлин Аҕа дойду Улуу сэриитигэр өлбүтэ) уонна төрөппүт уола Ярослав (1929 с. төрүөх). <br />
Ярослав Исидорович Андрей уонна Людмила диэн оҕолордоох. Людмила Ярославовна математик, программист.<br />
Андрей Ярославович Барахов билим үлэһитэ, Курчатов үнүстүүтүгэр радиация куттала суох буолуутун испэсэлииһэ, Ярослав диэн уоллаах<ref>Супруги И. Н. Барахов и А. А. Черепанова-Барахова. ''М. Д. Михайлова''. Исидор Барахов: төрөөбүтэ 110 сылын көрсө. Ыстатыйалар уонна ахтыылар. — Дь.: «Бичик», 2008</ref>.
== Аатын үйэтитии ==
* Барахов аатын Үөһээ Бүлүү улууһун киинигэр баар улууска биир бастакы уонна [[Барахов аатынан Үөһээ Бүлүү оскуолата|ордук бөдөҥ оскуолалартан биирдэстэрэ]] 1957 сыллаахтан сүгэр. Оскуолаҕа киниэхэ аналлаах стендэ баар, сыл аайы киниэхэ аналлаах уруоктар<ref>[http://festival.1september.ru/articles/549172/ Открытый урок-презентация "Исидор Барахов — выдающийся политический деятель, руководитель, ученый-экономист" ] Фестиваль педагогических идей. 1september.ru</ref> ыытыллаллар. Оскуола туйгун үөрэнээччитигэр кини аатынан стипендия төлөнөр.
* Сэбиэскэй саҕана Үөһээ Бүлүү улууһун бөдөҥ сопхуоһа кини аатын сүгэр этэ.
* Барахов аатынан теплоходу ааттаабыттара.
* Төрөөбүт сиригэр Харбалаахха киниэхэ аналлаах түмэл үлэлиир. Үөһээ Бүлүүгэ уонна Харбалаахха мэҥэ-өйдөбүнньүктэр тураллар.
* [[Саха государственнай университета|М. К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет]] кини аатынан, ФЭИ бастыҥ студеннарыгар, стипендия олохтообут<ref>[http://www.s-vfu.ru/studentu/stipendiya/ Северо-Восточный федеральный университет имени М. К. Аммосова:Стипендия]</ref>.
* 2014 сыл муус устар 27 күнүгэр Дьокуускайга (Киров аатынан уулуссаҕа) Исидор Бараховка өйдөбүнньүк туруоруллубута.
== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}
== Туһаныллыбыт матырыйааллар ==
* Делегат трех партийных съездов. Д. Пухов. Газета «Якутия» 2008 с. олунньу 13 күнэ, № 27
[[Категория:Саха Сирин политиктара]]
[[Категория:ССРС кэмигэр репрессияҕа түбэспиттэр]]
[[Категория:Саха биллиилээх дьоно]]
[[Категория:«Коммунарка» полигоҥҥа ытыллыбыттар уонна көмүллүбүттэр]]
| |||