Николай Чернышевскай: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах
Көннөрүү туһунан суруллубатах
4 устуруока:
== Олоҕун олуктара ==
 
[[Саратов]] куоракка Александр Невскай кафедральнай собуор протоиерейин Гавриил Иванович Чернышевскай (1795-1861 сс.) дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Аҕата [[Пенза уобалаһа|Пенза күбүөрүнэтин]] Чембарскай уйуоһун Чернышев сэлиэнньэтин крепостной бааһынайдарыттан төрүттээҕэ, онон араспаанньата Чернышевскай буолбут.
 
Николай кыра эрдэҕиттэн хараҕынан мөлтөх буолан 14 сааһыгар диэри дьиэтигэр олорон аҕатыгар үөрэммитэ. Аҕата олус билиилээх, үөрэхтээх, бары өттүнэн дьоҕурдаах, таҥараҕа үрдүк итэҕэллээх киһи эбит.
 
Архиепископ Никандр этэринэн кыра эрдэҕиттэн француз-гувернер киһи ньээҥкэлэспит эбит. Ол иһин аан маҥнайгы суола онтон саҕаламмыт. Николай олус билиилээх эбит. Кинигэ бөҕө аахпыт, ол иһин кыра эрдэҕинэ “библиофаг” (кинигэни сиэччи) диэн хос аатааҕа. Ол аата кинигэни сиччи диэн өйдөбүллээҕэ.
 
1843 сыллаахха Саратов куорат духовнай сэминээрийэтигэр үөрэнэ киирбит. Ол онно 3 сыл үөрэммитэүөрэммит. Бу үөрэххэ барыларын өйүнэн баһыйара биллибит. Сэминээрийэни бүтэрбэккэ сылдьан 1846 сыллаахха Петербург куоракка университет устуоруйа-филологяфилология факультетыгар үөрэнэ киирбит. Бу сылларга киһи барыта билэр дьиҥнээх революционер-демократа, социалиһа Чернышевкай үүнэн-сайдан тахсыбыт эбит. Олоххо сыhыана античность, француз, англичанин омук тылын-култууратын үөрэппититтэн тахсан кэлбит. Ньютону, Лаплаһы, Лаланданы, Гегели ааҕарыттан үөрэтиититтэн кини олоҕу көрүүтэ барыта онтон саҕаламмыт эбит. Бу сылларга Чернышевскай маҥнайгы художественнай айымньыларын суруйан саҕалаабыт.
 
1850 сыллааха үөрэммит куурсун кандидат дуоһунаһынан бүтэрэн, Саратов куорат гимназиятыгар үлэҕэ киирбит. 1851 сыллаахтан үлэтин саҕалаабыт. Үлэлии сылдьан эдэр учуутал революционнай идеяларын айымньыларын нөҥүө тарҕатыыны саҕалаабыт.
 
1853 сыллаахха кэргэнин Ольга Сократовна Васильеваны көрсүбут. Сыбаайбалаан баран Саратов куоратыттан Санкт-Петербурга көспүттэрэ. 1854 сыллаахха тохсунньу 24 күнүгэр үрдүк бирикээһинэн иккис кадетскай куорпуска учууталынан анаммыт. Суруйааччы бэйэтин олус үчүгэй үлэһитинэн көрдөрбүт, ол эрээри биир офицеры кытта сатаспакка ууратыллыбыт<ref>''Смирнов А. В.'' Николай Гаврилович Чернышевский (биографические и библиографические сведения) // Русская старина. — 1890. — № 5. — С. 451</ref>.
 
 
1855 сыллаахха «Эстетическое отношение искусства к действительности» диэн магистарскаймагистр диссертацияныдиссэртээссийэтин көмүскээбит, бу үлэ материалистическай эстетика Россияҕа төрүттэнэрин көҕулээбиткөҕулээбитэ.
 
1860-с сылларга Чернышевскай нуучча философскай материализмын оскуолатын бас-көс киһитинэн билиниллибитэ. Кини бөлүһүөпүйэҕэ сүрүн үлэтэ — «Антропологический принцип в философии» (1860). Онно дуализмы уонна иделистистическэй монизмы утарар материалистическай монизмҥа олоҕурар санаатын суруйбута.
 
1857 с. бүтэһигэр экономикаҕа уонна бэлиитикэҕэ сыһыаннаах ыстатыйаларын суруйар, ол ыстатыйалар бастатан туран аграрнай реформа оҥорууга туһуламмыттара. 1858 сыллаахха реформаны өрөбөлүүссүйэ көмөтөүнэнкөмөтүнэн тохтоторго ыҥырбыта, ону ситиһиилээх реформа өрөбөлүүссүйэни өйүүр санаалары тохтотор кыахтааҕынан быһаарбыта.
 
1861 сыллаахха «Высочайший манифест от 19.02.1861 Об отмене крепостного права» диэн докумуон тахсар, реформа саҕаланар. Чернышевскай бу кэмҥэ үлэтин далааһына муҥутуур. «Сир уонна көҥүл» кистэлэҥ уопсастыбаҕа киирбэтэр даҕаны, онно киирэр дьону көҕүлүүр киһи буолар. Маркс уонна Энгельс ол иһин кинини «өрөбөлүүссүйэ баартыйатын баһылыгынан» ааттаабыттара.
 
Чернышевскайы «Великорусс» диэн ааттаммыт прокламация ааптарынан ааҕалллараааҕаллара. Онно бааһынайдарга сири биэрии, Польшаны босхолооһун, демократтыы конституцияны ылыныы, присяжнайдар сууттарын киллэриитэрийии уонна олохтоох салайыыны киллэриитэрийии ирдэбиллэрэ турбуттара.
 
1861 сыл балаҕан ыйыттан полиция кистэлэҥ кэтэбилигэр сылдьар. Жандармнар тойонноро Долгоруков Чернышевскай туһунан маннык суруйар:
34 устуруока:
1862 сыл ыам ыйыгар «Современник» сурунаал 8 ыйга сабыллыбыта.
 
1863 сыллаахха «Современник» сөргүтүллүбүтүн кэннэ онно «Что делать?» арамманаарамаана бэчээттэммитэ. Ол саҕана Чернышевскай хайыы-үйэ Петропавловскай кириэппэскэ хаайылла сытара.
 
== Тутуу уонна силиэстийэ ==
41 устуруока:
Докумуоннарга уонна жандармерия кистэлэҥ полицияны кытта суруйсууларыгар Чернышевскай «враг Российской Империи номер один» диэн ааттаммыта.
 
Силиэстийэ балтараа сыл кэриҥэ барбыта. Чернышевскай силиэстийэлиир хамыыһыйаны кытта унньуктаахтык турууласпыта. Сокуоннайа суох дьайыыларын утаран 9 хонукка аччыктааһыны биллэрэ сылдьыбыта. Хаайыыга да сытан үлэтин тохтоппотоҕо. 678 суукка тухары Чернышевскай 200 [[ааптар лииһэ|ааптар лииһиттэн]] итэҕэһэ суоҕу суруйбута. Ол иһигэр «Современник» 3, 4 уонна 5 нүөмэрдэригэр тахсыбыт «Что делать?» арамаанын (1863).
 
[[Бүлүү (куорат)|Бүлүү]] куоратыгар хаайыыга сыппыта.