Экэниэмикэ: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

'''ЭкономикаЭкэниэмикэ''' диэн [[социал үөрэх]]. [[Табаар]] уонна [[сервис]] оҥоруутун, тарҕаныытын уонна туттуллуутун үөрэтэр. ЭкономикаЭкэниэмикэ диэн былыргы [[грек тыла]]: οἰκονομία (oikonomia, "дьиэ-уот салалтата"), οἶκος (oikos, "дьиэ") + νόμος (nomos, "үгэс" эбэтэр "быраап"). Билиҥҥи экономикаэкэниэмикэ моделлара 19 үйэ бүтүүтүгэр быдан киэҥ [[политикабэлиитикэ экономията|политика экономиятын]]экэниэмийэтин эйгэтиттэн сайдыбыттара.

ЭкономикаЭкэниэмикэ системаларасистиэмэлэрэ хайдах үлэлииллэрин уонна экономикаэкэниэмикэ агеннара хайдах дьайсалларын быhаара сатыыр үөрэх. ЭкономикаЭкэниэмикэ анаалиhа [[дьон-сэргэ]] бары эйгэлэригэр туттуллар: [[бизнес]]биисинэс, [[үп]]-[[харчы]], [[дьаhалта]], [[криминал|кириминээл]], [[үөрэҕирии]], [[ыал]], [[доруобуйа]], [[быраап]], [[политика]], [[итэҕэл]], [[социал инстит|социал]]уттар үнүстүүттэр, [[сэрии]] уонна [[үөрэх]].

ЭкономикаЭкэниэмикэ араас кээмэйдэрин икки ардыларыгар бүтүн уратылар бааллар, холобур: [[позитив экономика|позитив экэниэмикэ]] ("тугун" быhаарар) икки [[норматив экономика]]экэниэмикэ ("туох буолуохтаах" диир), экономика теориятатүөрүйэтэ икки [[туттуллар экономика|туттуллар экэниэмикэ]] уо.д.а.

ЭкономикаЭкэниэмикэ икки сүрүн ураты салааларынан буолаллар [[микроэкономика]] ("кыра" экономикаэкэниэмикэ, экономикаэкэниэмикэ агеннарын майгыларын чинчийэр) уонна [[макроэкономика]] ("улахан" экономикаэкэниэмикэ, бүтүн экономикаэкэниэмикэ ыйытыылара: [[үлэтэ суох буолуу]], [[инфляция]], [[харчы политиката|харчы]] уонна [[фискал политика]]лар).

== ЭкономикаЭкэниэмикэ санаатын историятаустуоруйата ==

[[Шумер]] ил куораттара [[шекель]] диэн табаар-харчы кээмэйигэр олохтонор эргиниини уонна баhаар экономикатынэкэниэмикэтин сайыннараллар эбит. Шекель [[нэчимиэн]] ыйааhынын тустаах кээмэйэ эбит. [[Бабилон]] юридическэй кодексынан бигэргэтиллибит эрдэтээҥҥи экономикаэккэниэмикэ систематынсистиэмэтин сайыннарбыт.

[[Меосопотамия]], [[Былыргы Греция|Грек]], [[Былыргы Ром|Ром]], [[Индия]], [[Кытай]], [[Персия]] уонна [[Халифат|Араб]] цивилизацияларыгар бэйэлэрин экономикаэкэниэмикэ санаалара үөскээбиттэрэ. Биллиилээх былыргы экономикаэкэниэмикэ өйдөөхтөрө [[Аристотель]], [[Чанакья]], [[Цин Ши Хуан]], [[Акинотааҕы Томас]] уонна [[Ибн Халдун]].

=== Классик политикабэлиитикэ экономиятаэкэниэмийэтэ ===

Классик экономикаэкэниэмикэҕэ тутаах киhитинэн буолар [[Адам Смит]]. 1776 с. тахсыбыт [[Омуктар баайдара]] (''The Wealth of Nations'') диэн публикациятынтаһаарыытын "экономикаэкэниэмикэ туспа дисциплина быhыытынан туhалаах төрөөһүнэ" диэбиттэрэ. Бу кинигэтигэр Смит сири, үлэһит күүhүн уонна капиталы омук баайын оҥоруутун үс фактора уонна сүрүн кылааттааччылара диэбитэ.

Смит көрүүтүнэн, бастыҥ экономикананэкэниэмикэнэн буолар бэйэ салайыылаах баhаар систематасистиэмэтэ, бу системасистиэмэ дьон экономикаэкэниэмикэ кыһалҕаларын автоматынан толорон иhэр. Смит баhаар механизмын хас биирдии туспа киhи, кини бэйэтин тус туһатын ситиhээри, бүтүн дьоҥҥо-сэргэҕэ туhаны оҥороругар такыйар "[[көстүбэт илии]]" диэн курдук көрдөрөр.

Смит саҕалаабыт бүттүүн санаата [[политикабэлиитикэ экономията]]экэниэмийэтэ уонна кэлин [[классик экономика|классик э]]<nowiki/>кэниэмикэ диэн ааттаныллыбыт. Бу санаа биллиилээх тутуhааччыларынан буолаллар [[Томас Малтус]], [[Давид Рикардо]] уонна [[Дьон Стюарт Милл]] (1770 - 1870 сыллар).

Марксист экономикаэкэниэмикэ классик экономикаттанэкэниэмикэтиттэн төрүттээх. [[Карл Маркс]] үлэтиттэн тахсар. Маркс [[Das Kapital]] диэн сүрүн үлэтин бастакы тома 1867 тахсыбыта. Бу үлэтигэр Маркс болҕомтотун сыана үлэ теориятыгартүөрүйэтигэр уонна хайдах гынан капитал үлэни көлөһүннүүрүн быhаарарга уурбута. Бу сыана үлэ теориятынантүөрүйэтин, мал сыаната кини оҥоруутугар киирбит үлэ күүһүнэн быhаарыллар.

=== Неоклассик экономикаэкэниэмикэ ===

Неоклассик экономикаэкэниэмикэ 1870 - 1910 сс. быhыытын ылбыта. Неоклассик экономистарэкэнэмистэр (холобур, [[Альфред Маршалл]]) "экономикаэкэниэмикэ" диэн терминытиэрмины популяризациялаабыттаракиэҥник тарҕаппыттара, "экономикаэкэниэмикэ үөрэҕин" кылгас синонимын курдук. Кэлин "экономикаэкэниэмикэ" терминтиэрмин урут киэҥник туттуллар "политикабэлиитикэ экономиятаэкэниэмийэтэ" диэн терминытиэрмины сыыйа солбуйбута. Бу экономикаҕаэкэниэмикэҕэ [[айылҕа үөрэхтэрэ|айылҕа үөрэхтэригэр]] туттуллар математика ньымаларын дьайыыларын бэлиэтэ буолар диэххэ син.

Неоклассик экономикаэкэниэмикэ [[хааччыйыы уонна ирдэбил|хааччыйыыны уонна ирдэбили]] баhаар тэҥнэһигэр сыана уонна ахсаан бииргэ холбоммут быhаарыларын курдук системалыырсистиэмэлиир.

МикроэкономикаҕаМикроэкэниэмикэҕэ, неоклассик экономикаэкэниэмикэ көҕүлүүр күүстэри уонна хоромньулары быhаарыыны оҥорууга бүттүүн оруолу оонньууллар диир. Быhаччы холобур: түө бэйэ ирдэбилин [[атыылаhааччы теорията|атыылаhааччы түөрүйэтэ]], кини сыаналар уонна барыс хайдах ирдэниллибит ахсааҥҥа дьайалларын көрдөрөр. МакроэкономикаҕаМакроэкэниэмикэҕэ ити Кейнс макроэкономикатыныынмакроэкэниэмикэтиниин эрдэтээҥҥи уонна уhун [[неоклассик синтез]]ка көстөр.

Неоклассик экономиканыэкэниэмикэни утарааччылара да өйөөччүлэрэ да сороҕор ортодокс экономикаэкэниэмикэ дииллэр. Аныгы [[баhаар экономиката|баhаар экэниэмикэтэ]] сорох өттө неоклассик экономикаҕаэкэниэмикэҕэ олохтонор.

=== Кейнс экономикатаэкэниэмикэтэ ===

Кейнс экономикатаэкэниэмикэтэ (кейнсианизм) [[Дьон Мейнард Кейнс]] үлэтиттэн үөскээбитэ. Чуолаан эттэххэ [[Үлэ, интэриэс уонна харчы бүтүн теорията]] (1936) диэн кинигэтиттэн. Бу кинигэ аныгы [[макроэкономика|макроэкэниэмикэни]]ны туспа эйгэ быhыытынан таhаарбыта.

=== ЧикагоЧикаготааҕы экономикаэкэниэмикэ оскуолата ===

ЧикагоЧикаготааҕы экономикаэкэниэмикэ оскуолата көҥүл баhаары туруулаhыытынан уонна [[монетаризм]] санааларынан ордук биллиилээх. [[Милтон Фридман]] уонна монетаристар санааларынан, баhаар экономикатаэкэниэмикэтэ [[Laissez-faire|бэйэтэ бэйэтинэн]] буоллаҕына булгуччу бигэ туруктаах, онтон кэхтиилэр дьаhалта орооһуутуттан эрэ сылтаан буолаллар. Фридман этэринэн, холобур, [[Улуу кэхтии]] [[Federal Reserve System]] харчы хааччыйыытын аччаппытыттан сылтаан буолбут. Онуоха Кейнс этэринэн, Улуу кэхтии төрүөтүнэн инвестиция итэҕэhэ буолар.

ЭкономикаЭкэниэмикэ атын аан дойдутааҕы биллиилээх оскуолалара уонна хайысхалара: [[Аустрия оскуолата]], [[Фрайбург оскуолата]], [[Лозанна оскуолата]], [[посткейнсианизм]] уонна [[Стокхолм оскуолата]].