Үрүҥ уонна хара: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Тупсарыы |
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
||
1 устуруока:
'''[[Үрүҥ]] уонна [[Хара өҥ|хара]]''' диэн [[киһи]] [[өй-санаа|өйүгэр-санаатыгар]] [[Күн таҥара]] [[Таҥара үөскээһинэ|үөскэтэр]] өйдөбүллэрэ.
[[Сахалар]] [[Айылҕа]] диэн өйдөбүллэрэ олус киэҥ. Бу өйдөбүлгэ киһини туох тулалыыра, киһи тугу билэрэ-көрөрө барылара киирсэллэр, ол иһигэр киһи бэйэтэ эмиэ киирэ сылдьар. Kиһи бэйэтэ Айылҕа биир чааһа буолар. Сахалар киһини бэйэтин «Айылҕа оҕото» диэн ааттыыллар, айылҕаттан кыраларын билинэллэр.
Айылҕа тыынар-тыыннаахтара, үөннэрэ-көйүүрдэрэ, отторо-мастара бука барылара тэҥнэһии сокуонугар олоҕуран бэйэ-бэйэлэриттэн олус күүстээх тутулуктаахтар. Бу тэҥнэһии сокуонун тутулуктара Айылҕа аан маҥнай үөскүөҕүттэн ыла олус уһун
Айылҕаҕа сырдык уонна хараҥа утарыта турар өйдөбүллээхтэр. Хараҥа түүн кэнниттэн үрүҥ күн тахсан
Айылҕа ити курдук уларыйан биэрэр көстүүтүнэн салайтаран дьон өйүгэр-санаатыгар бэйэ-бэйэлэрин утарсар, утарыта турар өйдөбүллэр хара уонна үрүҥ дьүһүнүнэн бэлиэтээн бэриллэллэр. Маннык утарыта турар өйдөбүллэри тус-туһунан хара уонна үрүҥ дьүһүннээн араартааһын дьоҥҥо ордук тиийимтиэ, өйдөнүмтүө буолар. Куһаҕан өттө хара, онтон үчүгэй өттө сырдык, үрүҥ буоллаҕына, киһи ханнык баҕарар дьыаланы оҥорбута бу икки дьүһүн икки ардынан буолан тахсар. Былыргы дьон, киһи өйө-санаата Айылҕаҕа өссө чугас эрдэҕинэ, киһи олоҕун сыалын, олоххо дьоҕурун таба сыаналыыр эрдэхтэринэ, киһи оҥорор дьыалаларын куһаҕаҥҥа — хараҕа уонна үчүгэйгэ — үрүҥҥэ араарар эбиттэр.
Үгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни-хамнаһы, үчүгэйи, саҥаны арыйыылары оҥоруу үчүгэй
Киһи оҥорор дьыалаларын икки утарыта турар көрүҥҥэ араартааһын киһи өйө-санаата икки өрүттээх буолуутугар сөп түбэһэр. Сахаларга «үрүҥү үрүҥ», «хараны хара» диэн этии киһи оҥорбут дьыалатыгар сыана биэриитэ чахчы таба, кырдьыктаах сыаналааһын буолбутун чуолкайдаан биэрэр. Киһи өйө-санаата бу икки суолтан, хараттан уонна үрүҥтэн, хайаларын өттө баһыйан, сайдан барыыта хайдах иитииллибититтэн эрэ тутулуктаах.
25 устуруока:
Дьон олоҕор элбэх куһаҕаны оҥорон «Куһаҕанынан аатырыы» диэн эмиэ баар. Сорох дьон улаханнык толкуйдаан, бэйэлэригэр элбэх барыһы ылаарылар куһаҕан быһыылары оҥороллор. Манна улахан уоруйахтары, халабырдьыттары киллэриэххэ сөп. Дириҥник толкуйдаан көрдөххө, бу быһыыга хардары-таары күрэхтэһии билигин да бара турар курдук. Үчүгэй үлэһит дьон булан-талан үүннэрэн, оҥорон баайы-малы мунньуналлар, ону куһаҕан, бэлэми эрэ ылан туһаныахтарын баҕарар дьон бэйэлэригэр ылыахтарын саныыллар. Биир өттүттэн үчүгэй дьон оҥорон таһаарбыт баайдарын маныыллар, онтон атын өттүттэн куһаҕан дьон уоран ылан бараары гыналлар. Маны барытын өйдөөх-санаалаах дьон үгүстүк толкуйдаан, ыараҥнатан, бэлэмнэнэн баран оҥороллор.
Киһи быһыытын маннык өйдөбүлэ үгүс дьон өйдөрө-санаалара хайа диэки салалларыттан тутулуктанар. «Вор в законе» диэн нууччаларга баар өйдөбүл уоруу-алдьатыы салгыы сайдан барарыгар тирэх буолар. Уоруйахтары өрө тутуу, кинилэри арбааһын биир көрүҥэр киирсэр. Аан дойдуну аймаабыт улахан уоруулары, дьону өлөртөөһүннэри хайдах даҕаны кистээн-сабан хаайа сылдьар кыаллыбат. Арай маннык быһыылары дьон барыта билэр буолуута, кинилэр бэйэлэрин оҕолорун үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтэллэригэр көмөлөһөр. Атын дьон бэлэмнэрин, баайдарын-малларын ылан туһаныы, дьоҥҥо сайдыыны аҕалбат, хата төттөрү эстиигэ-быстыыга тириэрдэр суол буоларын оҕолор кыра эрдэхтэриттэн билэллэрэ үчүгэйи оҥороллоругар көмөлөһөр.
Сахаларга «Айыы-хара элбээтэ» диэн олохсуйбут этии баар. Бу этии куһаҕан быһыы эбиллэн иһэрин бэлиэтиирин таһынан куһаҕаны оҥоруу хара айыы буоларын өссө чуолкайдаан биэрэр. Ити этии киһи өйө-санаата куһаҕаны оҥорорго эмиэ үлэлиирин, олору эмиэ айан, үгүстүк толкуйдаан оҥорорун быһаарар.
Хара уонна үрүҥ дьүһүннэр уратылара киһи
Айылҕаҕа киһи олоҕо куһаҕан уонна үчүгэй диэн быһаарыылар икки ардыларынан баран иһэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн куһаҕан уонна үчүгэй быһыылары арааран билэн, куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэннэҕинэ эрэ бэйэтин үйэтигэр элбэх үчүгэйи оҥороро кыаллар. Киһи олоҕо, кыратыттан улаатан кырдьыар диэри ити хааччахтааһыннар икки ардыларынан баран истэҕинэ эрэ, Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонугар сөп түбэһэр быһыылары оҥорор.
[[Куһаҕаны оҥоруу]], куһаҕаны айыы хара айыы буолар.
Үчүгэйи оҥоруу, үчүгэйи айыы үрүҥ айыы диэн ааттанар.▼
Кэнники кэмҥэ куһаҕаны оҥорон айыы буолуутун үчүгэй, үрүҥ айыыттан туспа арааран "аньыы" диэн ааттааһыны олохсута сатыыллар. Икки тылынан этиллэн өйдөнүллэр «Куһаҕан айыы» диэн өйдөбүлү биир тылынан «аньыы» диэнинэн солбуйуу саҥарары уонна суруйары түргэтэтэр эрэ курдук санааһын улахан сыыһа. Маннык ааттааһынтан куһаҕан айыы киһи өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуга уларыйан, суох буолан хаалар. «Аньыы» диэн тыл бэйэтэ киһи өйүн-санаатын кытта ханнык даҕаны сибээһэ суох буолан «Куһаҕан айыыны» киһи оҥорботун, атын туохтар эрэ оҥороллорун курдук өйдөбүлү үөскэтэн өйү-санааны бутуйар, аҥардастыы үчүгэй эрэ дьон айыыны оҥороллорун курдук өйдөбүлү биэрэр. ▼
▲Кэнники кэмҥэ куһаҕаны оҥорон айыы буолуутун үчүгэй, үрүҥ айыыттан туспа арааран "[[аньыы]]" диэн ааттааһыны олохсута сатыыллар. Икки тылынан этиллэн өйдөнүллэр «[[Куһаҕан айыыны оҥорума|Куһаҕан айыы]]» диэн өйдөбүлү биир тылынан «аньыы» диэнинэн солбуйуу саҥарары уонна суруйары түргэтэтэр эрэ курдук
Билигин биһиги сахалар «коммунизм» кэмин саҕана улаханнык токуруйбут өйбүтүн-санаабытын көннөрөр кэмҥэ кэлэн олоробут. Киһи өйүгар-санаатыгар дириҥ өйдөбүлү оҥорор тылларбытын уларыппатахпытына табаллар. Былыргы кэмҥэ олорбут дьон Айылҕаҕа сыһыаннара ордук чугас эбитинэн, кинилэр «айыы» диэн тылы икки өйдөбүллээн тутталлара ордук таба, киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарар. Айыы диэн өйү-санааны быһаарар тылбытын тыл үөрэхтээхтэриттэн харыстыырбыт наада. (4,116).
== Туһаныллыбыт литература
1.
2. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьокуускай: «Бичик» нац.кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.
3.
4. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.
[[Категория:Саха
[[Категория:Өҥнөр]]
|