Кэһии: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

'''Кэһии''' диэн киһиэхэ[[киһи]]эхэ тугу эмэ туһалааҕы биэрэн иэскэ киллэрии, уларытыылары оҥорорго үтүрүйүү ааттанар.

Киһи киһиэхэ олус ытыктабыллаахтык, сымнаҕастык, бэйэ-бэйэлэрин сыаналаһан, өйөһөн сыһыаннаһалларын саха дьоно сөбүлүүллэр. Ити сыһыаны тупсарыыга, санааларын[[санаа]]ларын көтөҕүүгэ туттуллар биир үгэстэринэн кэһии бэрсиитэ уонна ылсыыта буолар.

Сахаларга[[Сахалар]]га былыр-былыргыттан хардары-таары кэһии бэрсиһэр үгэс баар. Бу үгэс туһунан В.Ф.Трощанскай маннык суруйар: «Сахалар кэһии ылалларын уонна биэрэллэрин олус сөбүлүүллэр. Кэһии биэрэр киһи хаһан эрэ биэрбитинээҕэр ордук кэһиини ылыам диэн бигэтик сананарыттан үөрэр, онтон ылар киһи бэйэтэ кэһии ыларыттан, кинини сыаналыылларыттан үөрэр». (1,93).

Жадовскай воевода баайын хайдах мунньуммутун силиэстийэлиир хамыыһыйа ыйыппытыгар маннык хоруйдаабыт: «Такие пожитки и деньги 3100 рублей я получил от якуцких обывателей и приезжих купцов, которые сносили мне за честь на царские ангелы, и господские праздники, и на мои именины, тако ж и на приезд мой, и на рождения детей моих, и на крестины». (2,69). {{rq|translate}}

Былыргы кэмҥэ[[кэм]]ҥэ улахан салайааччыттан, тойон киһиттэн олохтоохтор[[олох]]тоохтор олус улахан тутулуктаахтарынан туһанан элбэх кэһиини мунньунар кыахтанар эбит. Кэһии ылыахтарын баҕарар салайааччылар кыра да дьыала оҥорулларын барытын улахан кэһиитэ суох табыллыбатыгар, кыаллыбатыгар тириэрдэн кэбиспиттэр. [[Революция]] кэнниттэн үлэһит дьон былааһы бэйэлэрин илиилэригэр ылан баран тойоҥҥо кэһии биэриини «Бэрик биэриитинэн» ааттаан букатыннаахтык суох гыммыттара. Билиҥҥи да кэмҥэ салайааччы киһи бэйэтин үлэтин эбээһинэһин, эбии санаа көтөҕөр көмөтө, кэһиитэ суох оҥорорун олох көрдөбүллэрэ син-биир ирдииллэр.

Биирдиилээн дьон, аймахтыылар, ыаллыылар[[ыал]]лыылар бэйэ-бэйэлэригэр хардары-таары кэһии биэрсиилэрэ да ылсыылара да саха дьонугар олус тэнийбит былыргы үгэс буолар. Аймахтыылар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарыгар кэһии суолтата үрдүгүн В.А.Протодьяконов «Киһини итэҕэйэр буоллахха» диэн кэпсээнигэр бу курдук арыйар.

Аҕата[[Аҕа]]та ботуоҥкатын сүөрэн:

- Ийэҥ[[Ийэ]]ҥ кэһиитэ,- кини миискэҕэ тапталлыбыт арыыны, бидоннаах сүөгэйи уонна туос ыаҕайалаах сымыыты хостоон таһаарда.

Kэһии биэрэр уонна ылсар [[Үгэстэр|үгэс]] билигин даҕаны аймахтыылар икки ардыларыгар тутуһулла сылдьар. Бу үтүө үгэс дириҥ суолтатын арыйан дьон билиитигэр таһаарыы киһи киһиэхэ сыһыаннарыгар үчүгэй өттүгэр хамсааһыны таһаарар.

Киһи хайа эмэ ыалга ыалдьыттыы тиийиитэ кинилэр олохторугар биллэр уратылары киллэрэр. Бу үөскүүр ураты санаалары тэҥнээн биэриигэ кэһии ылар оруола олус үрдүк. Ким эмэ ханна эрэ ыалдьыттыы бардаҕына, бэйэтин кыаҕыттан көрүнэн, туох эмэ кэһиилээх барара ордук. Тыаҕа[[Тыа]]ҕа тахсыыга туттуллар кэһиинэн куорат сир солун астара, арыгылара, кыра табаардара да буолаллар. Куоракка киириигэ тыа сирин ордук иҥэмтэлээх астара олус сыаналанар кэһиинэн ааҕыллаллар.

Олус эстибэтэх, быстыбатах, бэйэтин кыанар, умнаһыттыы илик киһи бэйэтэ кэһиитэ суох ыалга кэлэриттэн санааргыыр. Бэйэтин санаатыгар сөп түбэһэр кэһиилээх киһи санаата туолар, дуоһуйар. Кэһии төһөтө, элбэҕэ, киһи олоҕуттан, бэйэтин хайдах сананарыттан быһаччы тутулуктааҕын бэлиэтиир. Ким хайдах кэһиилээҕиттэн бэйэтин хайдах сананара быһаарыллар. Бу кэһии хайдаҕа киһи кэлбит ыалларын төһө ытыктыырын, сыаналыырын көрдөрөр бэлиэ буолара ордук улаханнык биллэр.

Туох туһалаах барыта кэһиигэ барсыан сөп. Сорох түгэҥҥэ хаһыат, сурунаал эмиэ кэһиинэн ааҕыллар кэмнээхтэр эбит. (4,222). Кэһии буолар аһылыктан былыргы кэмҥэ ордук сылгы ойоҕоһо сыаналанар этэ. Билигин кэһиигэ сөп буолуох айылаах туох барыта хас маҕаһыын, киоска аайы толору анньыллан тураллар. Ырыынак кэмэ көмөлөһөн туох эмэ кэһиини булууга [[баҕа санаа]] эрэ баара наада буолар кэмэ кэлбитэ ыраатта.

== Туһаныллыбыт литература. ==

2. В.Ф.Иванов. Русские письменные источники по истории Якутии 18 - начала 19 в.- Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние. 1991.- 213 с.

[[Категория: ҮөрэхЫал]]