Туох барыта икки өрүттээх: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах
Көннөрүү туһунан суруллубатах
 
7 устуруока:
Хас биирдии киһи санаата, тугу оҥороро барыта иккилии өрүттээхтэр, үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсан тахсаллар. Хас киһи барыта үчүгэй санаалара элбээтэхтэринэ – үчүгэйи, онтон куһаҕан санаалара баһыйдахтарына – куһаҕаны оҥоруон сөп, оҥорор кыахтаах даҕаны. Киһи оҥорор быһыыларын үчүгэй уонна куһаҕан диэн арааран быһаарыы барыта киһи бэйэтэ бу быһыыны хайдах диэн саныырыттан, өйдүүрүттэн уонна атыттар туох диэн саныылларыттан уонна өйдүүллэриттэн тутулуктаах.
 
Киһи [[өй-санаа|өйө-санаата]] икки өрүттээх, икки аҥы арахсар. Киһи оҥорор дьыалалара барылара [[үчүгэйи оҥоруу]] эбэтэр [[куһаҕаны оҥоруу]] диэннэргэ арахсаллар. Үчүгэй [[айыы]]ны оҥоруу - үрүҥ [[айыыны оҥоруу]] буолар, онтон куһаҕан айыыны оҥоруу - хара айыыны оҥоруу диэн сахалыы араарыллан ааттанар.
 
Киһи оҥорор туох баар быһыылара барылара эмиэ санааларын курдук иккилии өрүттээхтэр. Үгүс киһи өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр өйдөбүл, кинилэр сөбүлүүр быһыылара – үчүгэй диэн буолар, онтон ханнык эрэ өйдөбүл эбэтэр быһыы дьон үгүстэрин санааларыгар сөп түбэспэтэҕинэ куһаҕанынан ааҕыллар.
13 устуруока:
[[Саха тыла]] олус былыргы тыл. Ол иһин өйү-санааны быһаарар тыла икки эрэ дорҕоонноох, биир сүһүөхтээх. «Ай» диэн тыл. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка сурулларынан «Өйгүттэн саҥаны булан, оҥорон таһаар; кими, тугу эмэ баар гын, олохтоо» диэн киэҥ өйдөбүллээх. Бу «Ай» диэн тыл киһи өйүттэн-санаатыттан «Айыы», ол эбэтэр саҥаны арыйыы оноруллан, чочуллан, үөскээн тахсарын чуолкайдык быһаарар.
 
Айыы диэн тыл икки, утарыта турар өйдөбүллэрин куруук бииргэ илдьэ сылдьар, икки өрүттээх өйдөбүллээх тыл. Сахалар былыргыттан "Туох барыта икки өрүттээх" диэн [[айылҕа]] тутулугун быһаарар этиини тутуһалларын биллэрэр.. Бу тыл үчүгэйи оҥорууну тэҥэ куһаҕаны оҥорууну эмиэ бэлиэтиир. Тоҕо диэтэххэ ханнык баҕарар [[Саҥаны айыы уратылара|саҥаны айыы]] дьоҥҥо үчүгэйи дуу эбэтэр куһаҕаны дуу оҥороро аан маҥнай биллибэт, кыайан быһаарыллыбат. В.И.Ленин салайан ыыппыт [[Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ|Улуу Октябрьскай революцията]] дьон олоҕор туһаны аҕалыаҕынааҕар төттөрү охсууну оҥорбута билигин кэлэн дакаастана сылдьар. Бу «Айыы» диэн тыл суолтатын арыыйда дириҥник быһаарыыны «[[Саҥаны арыйыы]]», «[[Айыыны оҥорума]]» диэн үлэлэрбитигэр киллэрдибит. (2,28).
 
Киһи өйүн-санаатын быһаарар икки утарыта өйдөбүллээх тылы аҥардастыы биир өйдөбүлүнэн, үчүгэйи эрэ бэлиэтииргэ анаан туттуллуутун холбурдарын «Айыы санаалаах», «Айыы дьоно», «Айыы бухатыыра» диэн этиилэргэ буолуохха сөп. Бу этиилэр саха хас да өйдөбүллээх тылын биирдэ эмэ аҥардастыы биир эрэ өйдөбүлүнэн бэлиэтээн туһаныы урукку, хаалбыт кэмҥэ баарын көрдөрөр.
21 устуруока:
Айыы диэн тыл куһаҕаны көрдөрөргө аҥардастыы туттуллара эмиэ биллэр. «Айыыта таайар» диэн этии киһи тугу эмэни куһаҕаны оҥорбуттаах, дьон иннигэр буруйдаах буолан онуоха баттатарын быһаарар. Бу киһи ол буруйун иэстэбилигэр түбэһиэн сөп. «Айыылаах айыыта таайар» диэн ону этэллэр. Элбэх айыыны оҥорбут киһи сэккэ түбэһэр. Бу этии быһаарыытын биһиги «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбититтэн булуохха сөп. (3,105).
 
Хас да өйдөбүллээх тылы туһаныыга үксүгэр холбуу этиллэр тылларынан быһааран биэрии туттуллар. Холобур, Айыы-сиэр диэн холбуу этии айыы эмиэ сиэри[[сиэр]]и тутуһар, сиэри таһынан барбатын быһаарар. Айыы сиэргэ бас бэриниэхтээх, сиэр иһинэн буолуохтаах.
 
«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини быһаарар уустук. Бу этии ордук «Мэтээл икки өрүттээх» диэн маарынныыр этиинэн өссө чуолкайданар уонна биир, сирэй өттө көстө, биллэ сылдьар буоллаҕына, анараа өттө көстүбэтинэн, биллибэтинэн, кэтэх өттө буолан табан быһаарыллыбатынан уратыланар. Мэтээл аҥар өттө эрэ көстө сылдьарын курдук туох баар барыта биир өттө дьоҥҥо биллэр, көстө сылдьар, онтон атына баара соччо биллибэт, ол иһин үгүстүк табан быһаардахха эрэ булуллар. Өй-санаа уратыта итинник саһан сылдьар. Ити уратыны кыайан быһааран өйдөөбөккөлөр сорохтор, бэйэлэрин "үчүгэй" эрэ курдук сананар тыл үөрэхтээхтэрэ айыы диэн тылы үчүгэйи эрэ бэлиэтээн туһана сатыыллар.
63 устуруока:
Сахалар Орто дойдуну быһаарыылара дьон өйдөрө-санаалара сайдан иһиитин суолун чуолкайдыыр. Дьон-аймах ханнык баҕарар быһыылартан ортотун талан ылыахтаахтарын биллэрэр.
 
Дьон бары туттар «Истина где-то на середине» диэн этиилэрэ таба, сөптөөх быһаарыы икки өрүттэн ханан эрэ ортолорунан, икки ардыларынан баран иһэрин быһаарар. Бу быһаарыылар бары сахалар билэр [[Үөһээ дойду|Үөһээ]], [[Орто дойду|Орто]] уонна [[Аллараа дойду]] диэн этиилэрэ өйгө-санааҕа сыһыаннаахтарын уонна дьон олорор, үлэлиир, сайдар сирдэрэ Орто эрэ дойду буоларын чуолкайдыыр. Дьон оҥорор быһыылара хайаан даҕаны икки өрүт, үчүгэй уонна куһаҕан икки ардыларынан барара быһаарыллар.
 
Дьон өйдөрө-санаалара сайдыыта аҥардастыы биир өттүн диэки барар кыаҕа суох. Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы кэлтэйдии сайдыыны таһаарар. Дьон бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро хайдах да табыллыбат буолуон сөп. Үгүс элбэх киһи үгүс араас санаалаахтар. Kиһи барыта биир буолбатах, бары биир санааны тутуһар кыахтара суох уонна бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро ол иһин кыаллыбат.
98 устуруока:
 
== Өссө маны көр ==
* [[Икки өрүт арахсыытын туһаныы]]
* [[Олоххо туох барыта икки өрүттээх]]