Бикипиэдьийэ

Амма (өрүс): Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Интерактивная навигация по истории
← Иннинээҕи уларытыыгаКэннинээҕи уларытыыга →
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
КөрөнБиики тиэкис
Ptbotgourou (ырытыы | суруйуу)
1078 уларытыы
к robot Modifying: es:Río Amgá
Timir2 (ырытыы | суруйуу)
6182 уларытыы
Көннөрүү туһунан суруллубатах
6 устуруока:
|origin = [[Алдан хаптал хайалара]]
|mouth = [[Алдан|Алдан өрүс]]
|basin_countries = [[РоссияАрассыыйа]]
|length = 1462 км
|elevation =
13 устуруока:
}}
 
'''Амма өрүс''' -диэн [[Алдан өрүс|Алдан өрүс]] хаҥас уонна ордук уһун салаата буолар.
 
== Хидрогеографията ==
== Гидрогеографията ==
Уһуна - 1462 км, тэнийэн сытар иэнэ 69 300 км<sup>2</sup>. Төрдө Алдан хайаларыттан саҕаланар, онно дириҥ синньигэс көҥүс устун сүүрэр. Төгүлтэ төрдө диэн сиртэн өрүс кэҥиир, сүүрүгэ намтыыр. 10 км уһуннаах 195 салаа үрэх түһэр. Өрүс сүнньүгэр 5700-эн тахса күөл, 2900 үрүйэ баар.
 
26 устуруока:
Төҥүттэн 1,5 км аллараа, өрүс хаҥас өттүгэр метеостанция баар. Станция таһынан [[бэс]] тыа үүнэр. [[Өнньүөс|Өнньүөстэн]] аллараа өрүс хочото киэҥ, элбэх күөллэрдээх. Өрүс сүүрүгэ намтыыр.
 
=== ГидрологияХидрология, климат ===
Уута сүрүннээн сөҥүүттэн (хаар уонна ардах) эбиллэр. Сааскы халаан уута өрүс таһымын 9 миэтэрэҕэ тиийэ үрдэтэр. Сыллааҕы уу барыыта 178 м<sup>3</sup>/сек. Муус туруута [[Алтынньы|алтынньы ыйтан]] [[Ыам ыйа|ыам ыйыгар]] дылы. [[Покровка]] сэлиэнньэттэн аллараа өрүс устун борокуот сылдьар.
 
== Айылҕата ==
[[Ойуу:Амма_дьэдьэнэ.jpg|200px|thumb|left|Амма дьэдьэнэ]]
'''Амма''' - кэрэ айылҕалаах, Саха Сирин ордук ытыктанар сирэ буолар. Археологтар этэллэринэн киһи бу сирдэргэ өссө 10 тыһ. сыл анараа өттүгэр олохсуйбут. 30-тан тахса археологическай пааматынньык баар, ол быыһыгар 10 хайа бичиктэрэ (петроглиф). Былыргы дьон тохтоон олорбут сирэ сүрүннээн өрүс орто сүнньүгэр, ордук улахан салаалар тастарыгар.
 
Тулалыыр айылҕата араас, өрүс сүнньүгэр 40 кыыл харамай көрүҥэ, 180-тан тахса көтөр харамай, уута ыраас, дьэҥкир буолан балык бары арааһа баар.
37 устуруока:
Айылҕа чөл туругун уонна көтөр кыылы (кроншнеп-малютка, хара туруйа, сапсан, орел-беркут, орлан-белохвост, хара кыталык, скоп, дикуша уо.д.а.) харыстыырга анаан Амма өрүс үөһэ 1984 сыллаахха [[Саха Сирэ|Саха Сиригэр]] бастакынан «Өлүөхүмэ» диэн государственнай заповедник тэриллибит, иэнинэн [[Россия|Россияҕа]] 4-үс миэстэҕэ турар (иэнэ 8479 км<sup>2</sup>). Өрүс заповедник сирин Хатын үрэх үөһэтинэн ааһар.
 
[[Ойуу:Сардаана_сибэкки.jpg|250px|thumb|right|Сардаана сибэккичэчик]]
'''[[Горец Амгинский]]''' - диэн эндемик, Амма өрүс эрэ сүнньүгэр үүнэр от, Россия уонна Аан Дойду [[Кыһыл кинигэ|Кыһыл кинигэтигэр]] киирэр.
 
'''Балыга'''
#[[алыһар]] (окунь),
#[[бил]] (таймень),
#[[быйыт]] (ленок),
#[[быдьар балык]] (подкаменщик),
#[[дьайба]] (голец),
#[[дьойгуо]] (пескарь),
#[[сордоҥ]] (щука),
#[[хатыыс]] (осетр),
#[[кыһыл харах]] (плотва),
#[[күстэх]] (елец),
#[[майаҕас]] (сиг),
#[[сыа балык]] (тугун),
#[[сыалыһар]], [[сыаҥаан]] (налим),
#[[таас бас]], [[хаахынай]] (ёрш),
#[[тууччах]], [[туут балык]] (нельма),
#[[өрүс мундута]] (гольян речной).
 
== Амма өрүс уус-уран айымньыларга ==
[[Ойуу:IMG_4465_2.JPG |200px|thumb|left|Амма өрүс уута]]
Амма кэрэтин туһунан истибитэхистибэтэх саха киһитэ бука суоҕа буолуо. Ол Амма өрүс кытылыгар элбэх саха омуга киэн туттар суруйааччылара төрөөбүттэриттэн-үөскээбиттэриттэн буолар. Амма кытылыгар худуоһунньуктаройуулааччылар эмиэ унньуктаан олорон сынньанар, үлэлиир үгэстээхтэр. Элбэх норуотдьон ырыалара буолбут уостан түспэт ырыалар Кыыс Аммаҕа ананаллар.
 
[http://lit.peoples.ru/poetry/nikolay_glazkov/poem_5029.shtml Николай Глазков "Река Амга"]
84 устуруока:
[http://lib.ru/TURIZM/amga.txt А.В.Глушков "100 рек Якутии"]
 
[[КатегорияCategory:Саха сирин өрүстэрэ]]
[[Category:Саха сирин географията]]
[[Category:Өрүстэр]]
 
[[ca:Amga]]
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/wiki/Амма_(өрүс)»