Бикипиэдьийэ

Сахалыы таба суруйуу быраабылаларын аан тыла: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Интерактивная навигация по истории
Кэннинээҕи уларытыыга →
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
КөрөнБиики тиэкис
New page: == ААН ТЫЛ == 1990 сылтан сахалыы таба суруйууга "босхо барыы" (либерализация) диэн ааттанан, сурук сүрүн т...
 
1 устуруока:
 
== ААН ТЫЛ ==
 
1990 сылтан сахалыы таба суруйууга "босхо барыы" (либерализация) диэн ааттанан, сурук сүрүн тосхолун, быраабылаларын улам тутуспат буолуу күүһүрэн иһэр. Онон литература, сурук-бичик сиэрэ-нуормата сатарыйар куттала үөскээтэ. Таба суруйуу саҥа тосхолун, быраабыла-тынбыраабылатын тиһигин ырытан олоххо киллэрии уталыйбат күннээҕи кыһалҕабыт буолла.
 
Таба суруйууга "босхо барыы" үөскээбитэ дириҥ силистээх, күттүөннээх төрүттээх. Ол туһунан манна кылгастык кэпсиир тоҕоостоох. Онто суох таба суруйуу саҥа тосхоллоро, быраабылалара ылыннарыылаах буолар гына өйдөнүмүөхтэрин сөп.
 
Уһун дьүүллэһии, мөккүөр кэнниттэн Саха АССР оччотооҕу бырабыыталыстыбата саха тылын таба суруйуу быраабылаларын тиһигин бигэргэппитэ 40-ча сыл буолла. Аныгы тэтимнээх олоххо балайда уһун болдьох. Бу кэм саха тылын сайдыытыгар тахсыылаах да, улахан эндир-дээхэндирдээх-охсуулаах да буолбута. Бу кэмҥэ, бастатан, уус-уран литература, атын да араас көруҥнээх литература бастыҥ айымньыларыгар кэпсэтэр тыл ордук чаҕылхай өттүн сүүмэрдээн сурук тылын тупсарыы, чочуйуу, нарылааһын, ордук этигэн, бэргэн, иэйиилээх дэгэттээх буоларын туһугар оччо харахха быраҕыллыбат эрээри, суругунан литература баа-рын тухары, талааннаах суруйааччылар баалларын тухары хаһан да тох-тообот-быстыбат сыралаах үлэ бара турбута. Ол туоһутунан норуокка киэҥ биһирэбили ылбыт бөдөҥ суруйааччылар үүммүттэрэ, саха лите-ратуратын чахчы байыппыт элбэх айымньы баар буолбута буолар.
 
Отгон бу кэм омсолоох, күлүк өттүн туһунан этэр буоллахха, өссө 20-с сыллартан кэлбит, 30-с сыллар бүтүүлэриттэн ордук күүһүрбүт бэркэ биллэр идеология быһыытынан "тыллар силлиһиилэрэ" диэн кыра омуктар тылларын сайдыытыгар олус охсуулаах бэлиитикэ сабардаабы-тасабардаабыта. Дьинэ, тыл үөрэҕэ этэринэн, аан дойдуга тыллар сайдыылара көрдөрөрүнэн, элбэх омук холбоһон олорор дойдутугар кыра омуктар тылларын судаарыстыба ураты болҕомтоҕо ылыахтаах, кыһамньытын ууран араҥаччылыахтаах, улахан сайдыылаах норуоттар тылларын көнньүнэн барар күөмчүтүттэн, үтүргэниттэн харыстыахтаах, онтон көмүскүүр сокуону-быраабы хааччыйыахтаах этэ. Ол оннугар, буолуох буолуохтааҕын курдук, саха тылын улам көйгөтүтүү, үөрэхиитии эйгэтиттэн үтүрүйэн таһаарыы, дьыала-куолу, суут-сокуон, атын да эйгэ тылын быһыытынан симэлитии барбыта. Ол тумугэр тыл ис кыаҕа сайдыбат, сахалыы тиэрмин, истиил буомурар усулуобуйата үөскээбитэ. Утумэн угус политическай ис хоһоонноох литератураны нууччалыыттан тылыттан тылыгар туруору тылбаастаан, төрөөбүт тыл ис сокуоннарын, нуорматын алдьатыы, аата-ахсаана суох тылбаастаныах да нуучча ты¬лын соһон киллэрэн, тылы сыыһырдыы-дьүдьэтии барбыта.
 
Арпагыраапыйаҕа өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн киирбит нуучча тылын олоҕун нууччалыы эрэ суруйар быраабыла олохсуйбута. Оттон саха тылыттан тиэрмини үөскэтии, оннооҕор киирии тыллары сахалыы көрүҥүнэн суруйуу олохтоох омугумсуйуу курдук көрүллэр буолбуга. Бу барыта тылы буомурдуу, онтон симэлитии, нууччатымсытыы буоларын туһунан билигин арҕааҥҥы эрэ учуонайдар буолбакка, Арассыыйа биллиилээх учуонайдара бары да аһаҕастык суруйаллар.
 
70-с сыллартан төрөөбүт тыл боппуруоһа улам көхтөөхтүк дьүүлгэ турар буолан испитэ. Тылы чөллүүр-барҕардар санаа өрөспүүбүлүкэ бэ-лиитикэтинбэлиитикэтин таһымыгар маҥнай 1990 сыллаахха балаган ыйын 27 күнүгэр суверенитет туһунан Декларацияҕа этиллибитэ. Декларацияҕа саха ты¬латыла, нуучча тылын тэҥинэн, судаарыстыба тыла буолара биллэриллибитэ. 1991 сыллаахха ыам ыйын 23 кунугэр "Саха Республикатын национальнай оскуолаларын санҥардан сайыннарыы концепциятын" бырабыыталыстыба бигэргэппигэ. Концепция оҕо төрөөбүт тылынан иитиллэр, үөрэнэр быраабын хааччыйар. 1992 сыллаахха муус устар 4 кунугэр ылыллыбыт Төрүт сокуон (Конституция) саха тыла судаарыстыба тыла буоларын сокуон быһыытынан бигэргэппитэ. 1992 сыллаахха алтынньы 16 кунүгэр оччотооҕу Үрдүкү Сэбиэт (Верховнай Совет) XV сиэссийэтэ "Саха Республикатыгар тыллар тустарынан" сокуону ылыммыта. Бу сокуон, бастатан, олохтоох омуктар тылларын араҥаччылыыр, судаарыстыба кыһамньытыгар ылар соруктаах. 1993 сыллаахха ыам ыйын 19 күнүгэр Үрдүкү Сэбиэт XVIII сиэссийэтэ тыллар тустарынан сокуону олоххо киллэрэргэ анаммыт судаарыстыба бырагырааматын ырытан оҥорорго көрүк (концепция) ылыммыта. Концепция сүнньүнэн Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатын сорудаҕынан бырагыраама бэлэмнэнэн, Ил Тумэҥҥэ өссө 1994 с. саҥатыгар бэриллибитэ. Хомойуох иһин, бырагыраама аныаха диэри көрүллүбэккэ, тыллар тустарынан сокуон олоххо киириитэ олус бытаарда, тардылынна.
 
1996 сыллаахха олунньу 9 күнүгэр "Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик Күнүн биллэрэр туһунан" Президент Ыйааҕа тахсыбыта. Ыйаахха этиллэринэн, төрөөбүт тыл Күнүн сүрүн соругунан сурук-бичик уонна саҥарыы култуурата сайдыытыгар көмөлөһүү, литература тылын нуормаларын тупсаран иһии уонна талааннаах айар ыччаты көрдөөһүн буолар.
52 устуруока ⟶ 51:
Саха арпагыраапыйатын саҥалыы көрөн, маҥнайгы барылын оҥорор хамыыһыйа Тыл, литература уонна история институтун (ТЛИИ) тылга салаатын уонна дьыала-куолу тиэрминнэрин оҥорор салаа уопсай мунньахтарын быһаарыытынан муус устар 11 күнүгэр 1994 с. тэриллибитэ. Хамыыһыйа 7 чилиэннээх этэ: ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата И.Е. Алексеев (убаастанар төрүөтүнэн үлэҕэ кыттыбатаҕа), ТЛИИ анныкы науч. үлэһитэ М.П. Алексеев, ТЛИИ науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Л.А. Афанасьев, ТЛИИ ыстаарсай науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Н.Н. Ефремов, ТЛИИ сүрүннүүр науч. үлэһитэ, филол. наука доктора Н.Е. Петров, СГУ СФКФ декана, саха тылын кафедратын сэб., филол. наука доктора, проф, Г.Г. Филиппов, ТЛИИ тылга салаатын сэб., филол. наука докто¬ра, проф. П. А. Слепцов.
 
Хамыыһыйаны Л.А. Афанасьев салайбыта. Хамыыһыйа мунньаҕа 4 төгүл ыытыллыбыта, ону таһынан СГУ-гар саха тылын, литературатын факультетыгар, "Саха сирэ" хаһыат эрэдээксийэтигэр, Суруйааччылар сойуустарыгар дьүүллэһии ыытыллыбыта. Ыытыллыбыт үлэни бэрийэн түмүктүүргэ П. А. Слепцов салалталаах анал хамыыһыйа тэриллибитэ. Онно улэлээбиттэрэ: ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука докто¬радоктора И.Е. Алексеев, ТЛИИ анныкы науч. үлэһитэ М.П. Алексеев-Дапсы, ТЛИИ терминология салаатын сэбиэдиссэйин солб., филол. наука кан¬дидатакандидата Л.А. Афанасьев, ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, доцент, филол. наука кандидата П. С. Афанасьев, СГУ саха тылын кафедратын доцена, филол. наука кандидата И. П. Винокуров, ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Н.Н. Ефремов, ТЛИИ науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата В.Д. Монастырев, ТЛИИ дириэктэрин солб., филол. наука кандидата А.Г. Нелунов, ТЛИИ сүрүннүүр науч. үлэһитэ, филол. наука доктора Н.Е. Петров.
 
Арпагыраапыйаны тупсарыы үлэтигэр тылга идэлээх элбэх дьон кыттыбыта: "Чолбон" сурунаал эрэдээктэрэ, суруйааччы П.Д. Аввакумов, ТЛИИ науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата В. И. Быганова, ТЛИИ науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Н.И. Данилова, народнай поэт М.Д. Ефимов, ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Е.И. Оконешников, СГУ сахатылын кафедратын доцена, педагог, наука кандидата Т.И. Петрова, ТЛИИ учуонай-сэкэрэтээрэ, филол. наука кандидата Н.И. Попова, институт улэҺиттэрэ: И. В. Аммосова, Л.Н. Ам-мосова, В. К. Антонова, В. И. Егорова, В.Н. Николаев, Д.А. Петрова, А.С. Товарова.
60 устуруока ⟶ 59:
Таба суруйуу быраабылаларын, арпагыраапыйа тылдьытын бэрийиинэн сибээстээн, филол. наука доктора И.Е. Алексеев көҕүлээһининэн саха алпаабытын саҥалыы көрөр хамсааһын күүһүрбүтэ. Онон эмиэ бу боппуруостар хат көрүллэр буолбуттара. Саҥа алпаабыт бырайыага иһитиннэрэр-биллэрэр ЭЙГЭБЭ тахсыбыта, дьууллэһии саҕаламмыта. Куорат үөһэ ааттаммыт тэрилтэлэрэ, 9 киин, Бүлүү улуустарын үөрэҕин дьаһалталара дьүүлгэ кыттыбыттара. Алпаабыт бырайыагар сыһыан араас буолбута. 1998 с. тохсунньу 29 күнүгэр тиэрмин-арпагыраапыйа хамыыһыйатын (ТАХ) мунньаҕар алпаабыт, арпагыраапыйа бырайыактара дьүүлгэ турбуттара. Хамыыһыйа элбэх бэлиэтээһини, этиини киллэрбитэ, бырайыактары сүнньүнэн сөптөөҕүнэн аахпыта уонна 1998 сылга үлэни түмүктээн ТАХ киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар дьүүлгэ туруорарга быһаарбыта. Ол кэнниттэн хамыыһыйа салалтата уларыйбыта, үлэ түмүктэниитэ эмиэ харгыстаммыта. Ол иһин Гуманитарнай чинчийии институтун дириэктэрэ В.Н. Иванов арпагыраапыйа быраабыла¬ларын, тылдьытын хайаан да түмүктүүр, бэчээккэ бэлэмниир сорудахтаах эрэдээксийэлиир кэллиэгийэни алтынньы 21 күнүгэр 1999 с. тэрийбитэ.
 
Онно киирбиттэрэ: проф. В.Н. Иванов — салайааччы, ГЧИ кылаабынай науч. үлэһитэ, филол. наука доктора, проф. П.А. Слепцов — кылаабынай эрэдээктэр, ГЧИ дириэктэри солб., филол. наука кандидата Н.И. Попова — сэкэрэтээр, чилиэннэр: педагог, наука доктора, СГУ про¬фессорапрофессора В.М. Анисимов, СГУ саха тылын кафедратын доцена, филол. наука кандидата И.П. Винокуров, ГЧИ грамматикаҕа, түөлбэ тылга салаатын сэб., филол. наука доктора, СГУ профессора Н.Н. Ефремов, ГЧИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Н.И. Данилова, ГЧИ сүрүннүүр науч. үлэһитэ, филол. наука доктора, проф. Е.И. Коркина, ГЧИ тылдьыкка салаатын сэб., филол. наука кандидата В.И. Лиханов, ГЧИ сүрүннүүр науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата, А.Г. Нелунов, СГУ саха филологиятын, култууратын факультетын декана, саха тылын кафедратын сэб., филол. наука доктора, проф. Г.Г. Филиппов.
 
Тиһэҕэр, биири тоһоҕолоон бэлиэтиэххэ наада. Омук бүттүүн туттарыгар анаммыт национальнай арпагыраапыйа хаһан да биир эбэтэр аҕыйах киһи үлэтэ буолбат, идэтийбит дъону түмэр улахан кэлэктиип үлэтэ буолар. Ол үлэ элбэхтэ дьүүлгэ турар, идэлээхтэр сиһилии үөрэтэллэр, сыаналыыллар, ол кэнниттэн бырабыыталыстыбаҕа баар тиэр¬минтиэрмин-арпагыраапыйа хамыыһыйатыгар хаста да көрүллэр, онтон анал чинчийиигэ (экспертизаҕа) ыытыллар. Кэлин тиһэх республика үрдүкү салалтата бигэргэтэн, арпагыраапыйа норуот уопсай туттуутугар тахсар.
[[Category:Sakha Wikipedia]]
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/wiki/Сахалыы_таба_суруйуу_быраабылаларын_аан_тыла»