Сахалыы таба суруйуу быраабылаларын аан тыла: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
1 устуруока:
== ААН ТЫЛ ==
=== Сахалыы таба суруйуу историятыттан ===
1990 сылтан сахалыы таба суруйууга "босхо барыы" (либерализация) диэн ааттанан, сурук сүрүн тосхолун, быраабылаларын улам тутуспат буолуу күүһүрэн иһэр. Онон литература, сурук-бичик сиэрэ-нуормата сатарыйар куттала үөскээтэ. Таба суруйуу саҥа тосхолун, быраабылатын тиһигин ырытан олоххо киллэрии уталыйбат күннээҕи кыһалҕабыт буолла.
22 устуруока ⟶ 24:
Идэлээхтэр ортолоругар таба суруйуу тосхоллорун, быраабылаларын хаттаан көрүүгэ төрөөбүт тылга итинник саҥа бэлиитикэ, саҥа сыһыан хайаан да учуоттаныахтаах, үлэ онно олоҕуруохтаах даҕаны диэн бигэ санаа үөскээтэ.
=== Таба суруйуу тосхоллоро ===
Инньэ гынан, саха арпагыраапыйатын саҥалыы бэрийэн көрүүгэ хамыыһыйа маннык тосхоллорунан салайтарда:
1. Саха тылын төрүт сокуоннарыттан тахсар, норуокка үөрүйэх, үгэс буолбут нуормаларыгар олоҕуруу, онно харыстабыллаах сыһыаны төрүт оҥостуу.
Ол иһин таба суруйуу баһылыыр-көһүлүүр, сурук нуорматын салайар сурук бириинсибинэн тыл туспа дорҕоонунан (фонеманан) саҥарыллыытын тутуһар бириинсип буолар. Саха төрүт тылын таба суруйууга бу бириинсип урут да сүрүннүүр этэ. Ол эрээри бу сырыыга хамыыһыйа бу бириинсиби өссө утумнаахтык тутуһары наадалааҕынан аахта. Сурук-бичик нуорматын олохтооһун, уопсайынан эттэххэ, икки сурун төруккэ олоҕурар: тыллар, тыл араастык этиллэр барыйааннара норуот кэпсэтэр тылыгар төһө киэҥник тарҕаммыттара уонна былыр-былыргыттан төһө үөрүйэх буола олохсуйбуттара. БиҺиги курдук эдэрчи суруктаах-бичиктээх норуокка маҥнайгы төрүт сүрүннүүр. Ол иҺин бу сырыыга ордук киэҥник тарҕаммыттарынан, тэнийбиттэринэн, холобур, араастык этиллэр уһатыылаах ''аҕабыыт, аҥаар, барыыс, миин, ойуун, эдьиий, эмиий'' эбэтэр уҺатыыта суох ''аҕабыт, аҥар, барыс, мин, ойун, эдьий, эмий'' курдук барыйааннаах тыллартан уһатыылаах суруллар быраабылалара олохтонор. Мантан да атын тубэлтэлэргэ араастык этиллэр тыллар ордук киэҥник тэнийбит барыйааннара ылыллар, ол таба суруйуу саҥа тылдьытыгар көстүөҕэ. Урукку арпагыраапыйаҕа "кэмчилээһин бириинсибэ" диэнинэн салайтаран, араастык этиллэр тыллартан, сүнньүнэн, төһө тарҕаммытынан буолбакка, биир кылгаҺа ылыллар этэ.
2. Саха тылын олохсуйбут тутулун, айылҕатын, сокуоннарын тутуҺууну кытта сэргэ суруйуу тыл ис кыаҕын сайыннарыыга, сөргүтүүгэ көмөлөҺөр хайысханы ылыахтаах. Урукку арпагыраапыйа нуучча тылыттан киирии тыллары, киэҥник туттуллар дьиэ эргиннээҕи тыллартан уратылары, нууччалыы көрүҥнэринэн суруйтарара. Оттон сурук-бичик, литература тыла оннук тылынан олус сыыһырбытын ааҕыстахха, арпагыраапыйа нууччатымсытыыны көҕүлүүр диэн уруккуттан биллэр, өйдөбүл олоҕо суох буолбатах этэ. Ол да иһин арпагыраапыйаны дьүүллэһиигэ куруук да киирии тыллары таба суруйуу ордук сытыы мөккүөру тардара. Дьүүллэһии саҕана хаһыаттарга тахсыбыт матырыйаалы, үтүмэн элбэх архыып матырыйаалын үөрэтэн көрдөххө, кыттааччы быдан баҺыйар өттө киирии тыллары сахатытан суруйууну дьулуһан туруорсар эбит. Ону тэҥэ арпагыраапыйаны, таба суруйуу тылдьыттарын дьүүллэһиигэ саха тылын бэйэтин ис кыаҕын сөргүгүүгэ, сахалыы тиэрминнэри олохсутууга болҕомто наадатын туһунан боппуруос эмиэ куруук туруоруллар этэ.▼
2. Саха тылын олохсуйбут тутулун, айылҕатын, сокуоннарын тутуҺууну кытта сэргэ суруйуу тыл ис кыаҕын сайыннарыыга, сөргүтүүгэ көмөлөҺөр хайысханы ылыахтаах.
▲
Кэлиҥҥи кэмҥэ сахалыы тылбаастанар эбэтэр саха тылынан бэриллэр кыахтаах нуучча тылларын сахалыы солбугунан биэрии тосхоло күүһүрэр. Оннук тыллары арпагыраапыйа сурук тылыгар киллэрэн, таба суруллууларын чуолкайдаан олохсутар хайысханы ылыахтаах. Ол, биллэн турар, наука, техника сахалыы тэҥнээх солбуга суох тиэрминнэриттэн, ордук аан дойдуга тарҕаммыт тиэрминнэртэн, аккаастаныы буолбатах, оннук наадалаах тиэрминнэр бааллар даҕаны, туттуллуохтара даҕаны.
37 устуруока ⟶ 45:
Биллэн турар, наука, техника тиэрминнэрэ саха тылын араас истиилигэр, анал литератураҕа нууччалыы көрүҥнэринэн суруллуохтара. Ону тэҥэ Саха сирин тас өттүнээҕи сир-дойду анал ааттара урукку курдук сүнньүнэн нууччалыы көруҥнэринэн суруллуохтара.
3. Литература тылын, сурук-бичик олоҕурбут үөруйэхтэрин, үгэстэрин хамыыһыйа сүнньүнэн тутуһан, атын ханнык да күттүөннээх улахан уларытыыны киллэрбэтэ. Ол курдук, морфология бириинсибин көстуулэрэ (хол.: барсабын, кэлсэҕин, кылыйсар, кытарчы, хараарчы,куөсчут, отчут, суолдьут курдук суруйуу), онно маарыннатан суруйуу (хол.: оборчо, саһархай, бытархай, орто, эркин, харчы курдук) уруккуларынан хааллылар. Атын уларытыылар (киирии тыллартан уратыга) сүнньүнэн чуолкайдааһын, ардыгар сиһилээһин быһыытынан оҥоһулуннулар.▼
3. Литература тылын, сурук-бичик олоҕурбут үөруйэхтэрин, үгэстэрин хамыыһыйа сүнньүнэн тутуһан, атын ханнык да күттүөннээх улахан уларытыыны киллэрбэтэ.
▲
4. 1962 сыллаах арпагыраапыйаны үгүстэр олус ыарахан, ханнык эрэ академическай хабааннаах диэн эмиэ сирэр этилэр. Ити өттүнэн хамыыһыйа бары да быраабылалары хат көрдө. Быраабылалар ордук судургу, кылгас, өйдөнумтуө гына сурулуннулар, эрэдээксийэлэннилэр.
5. Быраабылалар ордук дьэҥкэ, чуолкай буолалларын ситиһэргэ сааһыланан бэриллэр бэрээдэктэригэр хамыыһыйа уларытыы киллэрдэ (хол., нуучча тылыттан киирии тыллар таба суруллууларын сааһылаан, холбоон туспа баска бэрилиннэ, улахан буукубаны суруйуу саҥа сааһыланна).
=== Уларытыылары утарсыы туһунан ===
Таба суруйууга кыра да саҥаны киллэрии олус ыарахан, мөккүөрдээх, утарсыылаах буолааччы. Үөрэнэн хаалбыт үөрүйэх, үгэс диэн баар - туохтан да ордук күүстээх. Дьон бачча тухары үөрэнэн кэлбит үөрүйэхтэриттэн дэбигис аккаастана охсубаттар.
Ол эрээри манна икки суолу өйдүүрбүт наада. Олох уларыйан, төрөөбут тылга саҥа сыһыаны, саҥа тосхолу учуоттуур
Иккиһинэн, сурук-бичик, арпагыраапыйа түөрүйэтин дириҥник чинчийбит уһулуччулаах учуонайдар ыйыыларынан, таба суруйуу тиһигин ордук табыгастаах гына тупсарыахтарын баҕарар тыл үөрэхтээхтэрэ куруук биири эрэ саныахтаахтар, биир сүрүн соругу көрүөхтээхтэр — сурукка маҥнай үөрэнэ кэлэр оҕону (Л.Р. Зиндер). Арпагыраа¬пыйа төрдүттэн түөрэ уларыйбат, онон үөрэхтээх дьон тупсарыллыбыт таба суруйууга чэпчэкитик үөрэниэхтэрэ, ол улахан буолбатах. Оттон тыл ис сокуоннарыгар, үөруйэх буолбут нуормаларыгар олоҕурбут, ол аата саҥарылларын курдук суруллар, саҥарылларын курдук ааҕыллар (онуоха биһиги тылбыт тутула олус табыгастаах) — оннук сурук-бичик санаа курдук чэпчэки буолара кимиэхэ барытыгар өйдөнөр.
=== Хамыыһыйа ===
Саха арпагыраапыйатын саҥалыы көрөн, маҥнайгы барылын оҥорор хамыыһыйа Тыл, литература уонна история институтун (ТЛИИ) тылга салаатын уонна дьыала-куолу тиэрминнэрин оҥорор салаа уопсай мунньахтарын быһаарыытынан муус устар 11 күнүгэр 1994 с. тэриллибитэ. Хамыыһыйа 7 чилиэннээх этэ: ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата И.Е. Алексеев (убаастанар төрүөтүнэн үлэҕэ кыттыбатаҕа), ТЛИИ анныкы науч. үлэһитэ М.П. Алексеев, ТЛИИ науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Л.А. Афанасьев, ТЛИИ ыстаарсай науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Н.Н. Ефремов, ТЛИИ сүрүннүүр науч. үлэһитэ, филол. наука доктора Н.Е. Петров, СГУ СФКФ декана, саха тылын кафедратын сэб., филол. наука доктора, проф, Г.Г. Филиппов, ТЛИИ тылга салаатын сэб., филол. наука докто¬ра, проф. П. А. Слепцов.
53 устуруока ⟶ 68:
Хамыыһыйаны Л.А. Афанасьев салайбыта. Хамыыһыйа мунньаҕа 4 төгүл ыытыллыбыта, ону таһынан СГУ-гар саха тылын, литературатын факультетыгар, "Саха сирэ" хаһыат эрэдээксийэтигэр, Суруйааччылар сойуустарыгар дьүүллэһии ыытыллыбыта. Ыытыллыбыт үлэни бэрийэн түмүктүүргэ П. А. Слепцов салалталаах анал хамыыһыйа тэриллибитэ. Онно улэлээбиттэрэ: ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука доктора И.Е. Алексеев, ТЛИИ анныкы науч. үлэһитэ М.П. Алексеев-Дапсы, ТЛИИ терминология салаатын сэбиэдиссэйин солб., филол. наука кандидата Л.А. Афанасьев, ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, доцент, филол. наука кандидата П. С. Афанасьев, СГУ саха тылын кафедратын доцена, филол. наука кандидата И. П. Винокуров, ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Н.Н. Ефремов, ТЛИИ науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата В.Д. Монастырев, ТЛИИ дириэктэрин солб., филол. наука кандидата А.Г. Нелунов, ТЛИИ сүрүннүүр науч. үлэһитэ, филол. наука доктора Н.Е. Петров.
Арпагыраапыйаны тупсарыы үлэтигэр тылга идэлээх элбэх дьон кыттыбыта: "Чолбон" сурунаал эрэдээктэрэ, суруйааччы П.Д. Аввакумов, ТЛИИ науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата В. И. Быганова, ТЛИИ науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Н.И. Данилова, народнай поэт М.Д. Ефимов, ТЛИИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Е.И. Оконешников, СГУ сахатылын кафедратын доцена, педагог, наука кандидата Т.И. Петрова, ТЛИИ учуонай-сэкэрэтээрэ, филол. наука кандидата Н.И. Попова, институт улэҺиттэрэ: И. В. Аммосова, Л.Н.
Хамыыһыйа элбэх дьүүллэһиини тэрийэн ыыппыта, ол иһигэр СГУ-гар, "Саха сирэ" хаһыат эрэдээксийэтигэр, Суруйааччылар со¬йуустарыгар, Төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр институкка уонна "Чолбон" сурунаал эрэдээксийэтигэр арпагыраапыйа туһунан анал кэпсэтиилэр буолбуттара.
60 устуруока ⟶ 75:
Онно киирбиттэрэ: проф. В.Н. Иванов — салайааччы, ГЧИ кылаабынай науч. үлэһитэ, филол. наука доктора, проф. П.А. Слепцов — кылаабынай эрэдээктэр, ГЧИ дириэктэри солб., филол. наука кандидата Н.И. Попова — сэкэрэтээр, чилиэннэр: педагог, наука доктора, СГУ профессора В.М. Анисимов, СГУ саха тылын кафедратын доцена, филол. наука кандидата И.П. Винокуров, ГЧИ грамматикаҕа, түөлбэ тылга салаатын сэб., филол. наука доктора, СГУ профессора Н.Н. Ефремов, ГЧИ үрдүкү науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата Н.И. Данилова, ГЧИ сүрүннүүр науч. үлэһитэ, филол. наука доктора, проф. Е.И. Коркина, ГЧИ тылдьыкка салаатын сэб., филол. наука кандидата В.И. Лиханов, ГЧИ сүрүннүүр науч. үлэһитэ, филол. наука кандидата, А.Г. Нелунов, СГУ саха филологиятын, култууратын факультетын декана, саха тылын кафедратын сэб., филол. наука доктора, проф. Г.Г. Филиппов.
=== Түмүгэ ===
Тиһэҕэр, биири тоһоҕолоон бэлиэтиэххэ наада. Омук бүттүүн туттарыгар анаммыт национальнай арпагыраапыйа хаһан да биир эбэтэр аҕыйах киһи үлэтэ буолбат, идэтийбит дъону түмэр улахан кэлэктиип үлэтэ буолар. Ол үлэ элбэхтэ дьүүлгэ турар, идэлээхтэр сиһилии үөрэтэллэр, сыаналыыллар, ол кэнниттэн бырабыыталыстыбаҕа баар тиэрмин-арпагыраапыйа хамыыһыйатыгар хаста да көрүллэр, онтон анал чинчийиигэ (экспертизаҕа) ыытыллар. Кэлин тиһэх республика үрдүкү салалтата бигэргэтэн, арпагыраапыйа норуот уопсай туттуутугар тахсар.
| |||