Чыҥыс Хаан көмүллүбүт Ытык сирэ: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

XVII µйэ±э Тибет уонна Монголия ламаистара Чингисхан кімµллµбµт сиринэн Ордоска баар Ихи-Эджен-Хоро (Хоро ыраахтаа±ыта диэн) диэн сири биллэрбиттэр. Нуучча айанньыта Потанин манна Чингисхан ытык уІуо±ун кірдµм диэн суруйбута, бу сири кілµінэттэн кілµінэ±э ураанхай бииhин гвардеецтара харабыллыыллара µhµ. Сылга биир кµІІэ ытык сылгыны сиэртибэлииллэрэ µhµ, онтон былыр дьону кытта сиэртибэлииллэр эбит. 1939 сыллаахха, Чан Кайши уураа±ынан, японецтартан кµрэтэн бу ытык маллары Тибекка биир манастыырга кіhірбµттэр. Онтон кэлин Ордоска тінµннэрбиттэр. Кытайдар этиилэринэн іссі 1950 сыллаахха Чингисхан уІуо±а Цинхай провинция±а булуллан, мавзолей тутуллубут µhµ. Ол эрээри доктор этэринэн, бу Чингисхан уІуо±а буолуон сатаммат. Кытай бэйэтин инник Чингисханы арбаан, Улуу Кытай норуотун киhитэ этэ дии сатыыр.

Марко Поло суруйбутунан, Чингисхан кімµллµбµт сирэ Алтай буолар эбит. Улуу ханнары онно кімі илдьэ иhэн, суолларыгар кірсµбµт дьоннорун барытын анараа дойдуга тойоІІо сулууспалыы бар диэн ілірін иhэллэр эбит. Эмиэ бу µйэ±э киирэн баран, Пекинтан Чингисхан кімµллµбµт сирин буллубут диэн иhитиннэрии баар буола сылдьыбыта. Синьцзянь провинциятыгар (Уйгурия) монгол-китай кыраныыссатын икки ардыгар, Алтай хайатын тэллэ±эр кіhµннэ диэн буолбута. Кытай ученайдара Чингисхан уІуо±а бу сир диэки сытар буолуон сіп диэн ыйаллар. Кырдьык кини армията бу сирдэринэн сµгµн кыаттарбатах меркиттары эккирэтэн элбэхтэ айаннаабыта. Чингисхан туохтан ілбµтµн туhунан хас эмэ версия баар. Дьиикэй аттары кµрэтэ сылдьан, ата эмискэ туохтан эрэ соhуйан туора ыстаммытыгар, бырахтаран онтон мілтіін Орто дойдуттан арахсыбыт. Марко Поло суруйарынан, охтон бааhыран ілбµт, монгол номо±унан уола Джучи кистэлэІ ілірµіхсµттэри ыыппыт буолуон сіп. Плано Карпини суруйарынан µіhээ халлаантан ча±ыл±ан тµhэн Улуу сирдьити илдьэ барбыт. Онтон монгол номо±унан, тангут ханшата, кырасаабысса Кµрбэлдьин-хотун тµµн тииhинэн хабар±атын быhа ытыран бааhырдыбыт, онтон хаана баран ілбµт. Оннук тангут кыыhа имири кыргыллыбыт норуотун иhин ситиспит.