Абаҕа нэһилиэгэ (Амма улууһа): Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

'''Абаҕа''' -— хаһан төрүттэммитэ биллибэт, олох былыргыттан сахалар олохсуйбут сирдэрэ. Үһүйээннэртэн биллэринэн Хоролортон төрүттээх элбэх ахсааннаах Халаалы Хотун биис-ууһа баар эбит үһү. Онно үс биллэр бухатыыр уолаттар баар эбит: Соморсун Боотур, Абаҕа Боотур, Дьоҥку Боотур. Кинилэр тимиринэн бүрүллүбут саҥыйахтаах, тимир бэргэһэлээх, сэрии аттаах уолаттар эбитэ үһү. Нууччалар кэлбиттэрин кэннэ биис-ууһунан арахсыы сатарыйар, дьон олохсуйбут сирдэринэн суруллар буолбут. Онтон ылата сурукка Абаҕа сэлиэнньэтэ киирбит.

XIX үйэҕэ Абаҕаҕа бурдук ыһыыта киэҥник тарҕаммыт. [[1848]] с. хортуоска олордуута саҕаламмыт.

[[1882-]]—[[1889]] сылларга көскө "Земля и Воля" диэн кистэлэҥ тэрилтэ салайааччыта, биллэр революционер М.А. Натансон олорон ааспыт. Хирург-эмчит буоларын быһыытынан дьону эмтиир уонна хортуоска уонна бурдук ыһарга үөрэтэр эбит. Үөгэйгэ кинини атаарбыттарын туһунан бэлиэ-остуолба баар.

[[1911]] с. [[Сэтинньи|Сэтинньи ый]] 12 күнүгэр Боотурускай улуустан арахсан 1-кы [[Амма улууһа|Амма улууһа]] төрүттэммит, Абаҕа устун элбэх айан суола ааһарын иһин киининэн анаммыт.

[[1930]] с. Амма оройуона тэриллибит, онно бастаан оройуон киинэ Абаҕа буолбут, 1931 с. киин [[Амма|Аммаҕа]] көспүт.

[[1886]] с. [[Алтынньы|Алтынньы ый]] 26 күнүгэр Абаҕа оскуола тэриллибит. Билигин Абаҕа оскуолата аныгылыы дуальнай үөрэҕи биэрэр агрооскуола быһыытынан биллэр.