Бөрө Бөтүҥнэр: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Бу төрүттэртэн (уустартан) ураты былыргы Ботуруускай улуус олоҕор: Амма, Таатта урэхтэринэн: Ыарҕа ууhаууһа, Дьохсоҕон ууhаууһа, Сылаҥ ууhаууһа, Алаҕар ууhаууһа, Бөтүҥ ууhаууһа диэн хантан төрүттээхтэрэ биллибэт, төhөттөнтөһөттөн олоотторо эмиэ чопчу кэпсэммэт, бастаан бэрт аҕыйахтыы ахсааннаах туой бултаан аhаанаһаан, дьадахтык тутунан олорооччулар бааллара сэhэнсэһэн буолар.

Бу уустар Аллан, Өлүөнэ өрүс, Амма үрэхтэринэн кэрийэ сылдьан бултаан-кыыллаан аhыыраһыыр, иитиллэр дьон. Кинилэртэн кэнники бэрт элбэх нэhилиэктэрнэһилиэктэр үөскээн олохтоноллор, олор бары Боотурускай улуус дьонугар холбоммуттар. Боотур ууhунууһун дьонун кытта кыргыспыттара, ииссибиттэрэ биллибэт. Бөтүҥ диэн, бэрт былыр Бөрө Бөтүҥнэр диэн сэттэ ини-бии дьон Амма үрэххэ, билиҥҥи Сомоссун, Бөтүҥ нэhилиэктэрнэһилиэктэр олохторунан, олоотторо үhүүһү. Кинилэр туой Аллан, Нуотара үрэхтэринэн тахсан бултаан-кыыллаан киирэн иитинэн олорбуттар.

Сэттэ бырааттыы эбиттэр: МаhарахМаһарах, Мас Өнөкүй, Тиэтэйбит Боотур, Өргөлөй Бэргэн, Чохунай Дохсун, Боллох, Сэгэттэй диэннэр. Барыларыгар тойонноро-баhылыктарабаһылыктара (убайдара) МаhарахМаһарах эбит. Кинилэр Амма үрэххэ билиҥҥи Сомоссун Арыылааҕа диэн дойдуга, Амма үрэх илин эҥээригэр олорбуттара үhүүһү. Оччотооҕу кэмҥэ кинилэр олорор сирдэрин Эбэ төрдө диэн ааттыыллара үhүүһү.

Бөрө Бөтүҥнэр тастарыгар Амма үөhээүөһээ өттүгэр, арҕаа эҥээригэр СыҥаhаСыҥаһа алааhынаналааһынан, Хотуйа үрэҕинэн ыаллаhаыаллаһа Наахаралар диэн бэрт халыҥ аймах-билэ дьон, Арҕаа Хаҥалас Тыгын Тойон аймаҕаргыыр дьоно олооттор. Олору кытта Бөрө Бөтүҥнэр ииссэн, кыргыhанкыргыһан кыайан арҕаанан соҕуруу өрө үүрэн кэбиспиттэр. Арай, Бөтүҥнэр тастарыгар оччоттон Боотур уустара дьон олорбуттар эбит.

Бу Бөтүҥнэртэн билигин: Бөтүҥ Сомоссун, Абаҕа нэhилиэктэрэнэһилиэктэрэ ууhаанууһаан олороллор. Бөтүҥнэр Поярков этэрээтэ кэлэн кыргыбытын кэннэ, Саха сирин былаhынбылаһын тухары ыhыллыбыттарыһыллыбыттар. Нам Бөтүҥнэрэ, көмөкөннөрө бу кэмтэн ыла Намҥа олохсуйбут буолуохтарын сөп. Нуучча кэлиэн иннинэ Бөтүҥ буолаhабуолаһа диэн биир саамай бөдөҥ, элбэх киhилээхкиһилээх эбит. Тоҥустарга Бети, Бетильский диэн уустар баалларын бөтүҥнэртэн таhаараллартаһаараллар. «Бөрө саҕа соргулаах» Бөрө бөтүҥнэри орто үйэтээҕи монгол төрдө буолбут Буртэ-Чино диэн уус аатын кытта ханыылыы тутуохха сөп. Монгол хааннара бу былыргы төрүттэринэн олус диэн киэн тутталлара биллэр. Өссө эрдэ үйэлэргэ былыргы түүр, уйгуур хааннара бөрөттөн төрүттээхпит диэн киэптииллэрэ, бөрө төбөтө штандартаахтара, ол аата былаахтахтара биллэр. Төрүт былыргы индоиран тыллаах усунь бииhэбииһэ бөрөттөн төрүттээхпит диэн номохтоохторо кытай суругар киирбит, кинилэртэн бөрөнү таҥара оҥостуу хуннарга киирбит буолуон сөп. Серошевскай кинигэтигэр, Нам бөтүҥнэрин оҕонньотторун бары хотой курдук муннулаах, көнө унуохтаах дьон диэн сөҕөн, дьиҥнээх сахалыы көрүҥнээх дьон тобоҕо сылдьар диэн суруйар.

Былыр Аммаҕа наахаралар уонна бөтүҥнэр ыаллыы олорбуттар. Наахаралар сэттэ уонча буолан, ыаллыы олорор икки аҕа ууhунууһун дьонун дьиэҕэ төгүрүйбүттэрэ кэпсэнэр. Дьиэ умайбытын кэннэ, бырааттыылар дьиэ иhигэриһигэр баар омуhаххаомуһахха киирэн быыhаммыттарбыыһаммыттар. Наахаралары кэннилэриттэн эккирэппиттэригэр, бу кэмҥэ суох бырааттарыгар Тиэтэйбэт Боотурга ойуун ИлбиhиИлбиһи иҥэрбит. Бу Боотур наахаралары эккирэтэн ситэн, утуйа сыттахтарына имири кыргыбыт. Наахаралар сирдэриттэн үүрүллэн, кыайбыт бөтүҥнэр кинилэр сирдэрин ылбыттар. Архыып докумуона көрдөрөрүнэн, 1641 сыллаахха бөтүҥнэр Книга диэн тойонноох, Боотур ууhунууһун дьоно Така уонна Казяла диэн кинээстээх наахараларга кэлэн саба түhэнтүһэн, имири эспиттэр.

Наахаралар Хаҥалас Тыгын Тойон аймахтара буолан, онно тирэгирэн Бөрө Бөтүҥнэри аргыый аҕай Амма өрүс сүнньүнэн сирдэрин-уоттарын ылан аллараа диэки сыҕарытан испиттэр. Наахаралар Хотуйа үрэҕинэн СыҥаhаСыҥаһа алааска олохтоохторо. Бөтүҥнэр Арыылаах Эбэҕэ олорбуттар.

Бөтүҥнэр наахаралары эспиттэрин иэстээн, Тыгын Тойон Бөтүҥнэргэ сэрии, кыргыс дьонун таhаарантаһааран кыргыhыннараркыргыһыннарар да кыаттаран киирэллэр. Онон Тыгын Тойон Бөрө Бөтүҥнэр тойонноругар МаhарахМаһарах, Тиэтэйбит Боотур диэн икки киhиникиһини ыҥыттаран ылан, кыаттарбыт суолугар эр сулуута төлөбүр төлүүр, 100 толуу ынах, сылгы сүөhүнэнсүөһүнэн уонна аны утары хаан хассыа, күөн көссүө суох буолбут.

Бөтүҥнэр 1642 өрө турууга сүрүн оруолу оонньообуттар. Куораты кыайан ылбакка буолан баран, саамай тиhэхтиһэх кинилэр сэриилэрин хомуйан, дойдуларыгар барбыттар. Ол кэнниттэн Головин бойобуоданы кытта Ортуй, БаhарахБаһарах уонна Чегунай диэн Бөтүҥ кинээстэрэ тыл-тылга киирсээри кэпсэтэ сатаабыттар, бэйэлэрэ баҕаларынан куоракка киирбиттэр. Чымча ойуун остуруок туттан, утарылыhаутарылыһа сатыыллар диэн үнсүбүттэр. Бойобуода Василий Поярков салайыылаах, Аммаҕа уонна Тааттаҕа бөдөҥ этэрээти ыыппыт. ХаhаахтарХаһаахтар 3 остуруогу ылбыттар, элбэх киhиникиһини кыргыбыттар. Төннөн иhэниһэн, кинилэри эккирэппит сахалартан нэhиилэнэһиилэ быыhананбыыһанан, куораты тыыннаах булбуттар. Онтон куораттан, өссө элбэх киhилээхкиһилээх, пушкалаах Поярков этэрээтэ тахсан, Камык кинээс баhылыктаахбаһылыктаах хас эмэ сүүс бөтүҥнэр хорҕойбут остуруоктарын төгүрүйбүт. Остуруогу уматан, 300 саханы, оҕолуун-дьахтардыын тыыннаахтыы умаппыттар. Оппуттар билиэн түбэhэнтүбэһэн, куоракка накаастана киллэриллибиттэр.

Сулҕаччы диэн билигин нэhилиэкнэһилиэк баар. Сулҕаччы нэhилиэгиннэһилиэгин билиҥҥи олоҕо Амма, Бабаҕа диэн үрэхтэринэн олорор. Сулҕаччы саамай былыргы төрүттэрэ Амма Бөтүҥ төрүттэрин кытта биир курдук эбиттэр. XVII үйэҕэ Сулҕаччы диэн биир уус дьоно олордохторуна Дьохсогоннор (таатталар) диэн сэрии-кыргыс дьоно дьахтар былдьаhыгарбылдьаһыгар кэлэн сэриилээн, кырган бааттар. Ол олорон сулҕаччылар кыаттаран, кыргыллан, оппуттара Аллан, Нуотара үрэхтэринэн илин бааттар, сорохторо Бүлүү өрүhүгэрөрүһүгэр күрээн тиийбиттэр. Урукку дойдуларын, олохторун Чакыр нэhилиэгиннэһилиэгин өбүгэлэрэ бас билэн хас да үйэ олорбуттар. Онтон туран, XVIII уйэҕэ Сулҕаччы ыччата-төрүөҕэ Хойуолама диэн киhикиһи Чакыр баайыгар Уоҕалаах Логлойоҕо кэлэн хамначчыт буолбут. Кини тоҥус кыыhыттанкыыһыттан оҕото Кыйык Бүөтүр Ностуруйуоп диэн сүрэхтэнэн, ааттанан, Бүлүүнэн, Тааттанан эргийэ Сулҕаччыттан төрүттээхтэри мунньан кинээс буолар. Онон Бүлүүттэн, Аллан, Нуотара үрэхтэриттэн кииттэлээн былыр үйэҕэ былдьаммыт Сулҕаччылар олох дойдуларын Амманы, Бабаҕаны булан олоҕуран ууhуулларууһууллар.