көннөрүү туһунан суруллубатах
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
||
|
'''Бөрө Бөтүҥнэр''' - билиҥҥи Саха сирин илин өттүгэр олорбут саха ууһа.
== Бөрө Бөтүҥнэр саха сэһэннэригэр ==
Бу төрүттэртэн (уустартан) ураты былыргы Ботуруускай улуус олоҕор: Амма, Таатта үрэхтэринэн: Ыарҕа ууһа, Дьохсоҕон ууһа, Сылаҥ ууһа, Алаҕар ууһа, Бөтүҥ ууһа диэн хантан төрүттээхтэрэ биллибэт, төһөттөн олоотторо эмиэ чопчу кэпсэммэт, бастаан бэрт аҕыйахтыы ахсааннаах туой бултаан аһаан, дьадахтык тутунан олорооччулар бааллара сэһэн буолар.<br>
Бу уустар Аллан, [[Өлүөнэ, өрүс|Өлүөнэ өрүс]], Амма үрэхтэринэн кэрийэ сылдьан бултаан-кыыллаан аһыыр, иитиллэр дьон. Кинилэртэн кэнники бэрт элбэх нэһилиэктэр үөскээн олохтоноллор, олор бары Боотурускай улуус дьонугар холбоммуттар. Боотур ууһун дьонун кытта кыргыспыттара, ииссибиттэрэ биллибэт. Бөтүҥ диэн, бэрт былыр Бөрө Бөтүҥнэр диэн сэттэ ини-бии дьон Амма үрэххэ, билиҥҥи Сомоссун, Бөтүҥ нэһилиэктэр олохторунан, олоотторо үһү. Кинилэр туой Аллан, Нуотара үрэхтэринэн тахсан бултаан-кыыллаан киирэн иитинэн олорбуттар. <br>
Былыр Аммаҕа наахаралар уонна бөтүҥнэр ыаллыы олорбуттар. Наахаралар сэттэ уонча буолан, ыаллыы олорор икки аҕа ууһун дьонун дьиэҕэ төгүрүйбүттэрэ кэпсэнэр. Дьиэ умайбытын кэннэ, бырааттыылар дьиэ иһигэр баар омуһахха киирэн быыһаммыттар. Наахаралары кэннилэриттэн эккирэппиттэригэр, бу кэмҥэ суох бырааттарыгар Тиэтэйбэт Боотурга ойуун Илбиһи иҥэрбит. Бу Боотур наахаралары эккирэтэн ситэн, утуйа сыттахтарына имири кыргыбыт. Наахаралар сирдэриттэн үүрүллэн, кыайбыт бөтүҥнэр кинилэр сирдэрин ылбыттар. Архыып докумуона көрдөрөрүнэн, 1641 сыллаахха бөтүҥнэр Книга диэн тойонноох, Боотур ууһун дьоно Така уонна Казяла диэн кинээстээх наахараларга кэлэн саба түһэн, имири эспиттэр. <br>
Наахаралар Хаҥалас Тыгын Тойон аймахтара буолан, онно тирэгирэн Бөрө Бөтүҥнэри аргыый аҕай Амма өрүс сүнньүнэн сирдэрин-уоттарын ылан аллараа диэки сыҕарытан испиттэр. Наахаралар Хотуйа үрэҕинэн Сыҥаһа алааска олохтоохторо. Бөтүҥнэр Арыылаах Эбэҕэ олорбуттар.
Бөтүҥнэр наахаралары эспиттэрин иэстээн, Тыгын Тойон Бөтүҥнэргэ сэрии, кыргыс дьонун таһааран кыргыһыннарар да кыаттаран киирэллэр. Онон Тыгын Тойон Бөрө Бөтүҥнэр тойонноругар Маһарах, Тиэтэйбит Боотур диэн икки киһини ыҥыттаран ылан, кыаттарбыт суолугар эр сулуута төлөбүр төлүүр, 100 толуу ынах, сылгы сүөһүнэн уонна аны утары хаан хассыа, күөн көссүө суох буолбут.
Бөтүҥнэр 1642 өрө турууга сүрүн оруолу оонньообуттар. Куораты кыайан ылбакка буолан баран, саамай тиһэх кинилэр сэриилэрин хомуйан, дойдуларыгар барбыттар. Ол кэнниттэн Головин бойобуоданы кытта Ортуй, Баһарах уонна Чегунай диэн Бөтүҥ кинээстэрэ тыл-тылга киирсээри кэпсэтэ сатаабыттар, бэйэлэрэ баҕаларынан куоракка киирбиттэр. Чымча ойуун остуруок туттан, утарылыһа сатыыллар диэн үнсүбүттэр. Бойобуода Василий Поярков салайыылаах, Аммаҕа уонна Тааттаҕа бөдөҥ этэрээти ыыппыт. Хаһаахтар 3 остуруогу ылбыттар, элбэх киһини кыргыбыттар. Төннөн иһэн, кинилэри эккирэппит сахалартан нэһиилэ быыһанан, куораты тыыннаах булбуттар. Онтон куораттан, өссө элбэх киһилээх, пушкалаах Поярков этэрээтэ тахсан, Камык кинээс баһылыктаах хас эмэ сүүс бөтүҥнэр хорҕойбут остуруоктарын төгүрүйбүт. Остуруогу уматан, 300 саханы, оҕолуун-дьахтардыын тыыннаахтыы умаппыттар. Оппуттар билиэн түбэһэн, куоракка накаастана киллэриллибиттэр. <br>▼
== 1642 сыллаах өрө туруу ==
Сулҕаччы диэн билигин нэһилиэк баар. Сулҕаччы нэһилиэгин билиҥҥи олоҕо Амма, Бабаҕа диэн үрэхтэринэн олорор. Сулҕаччы саамай былыргы төрүттэрэ Амма Бөтүҥ төрүттэрин кытта биир курдук эбиттэр. XVII үйэҕэ Сулҕаччы диэн биир уус дьоно олордохторуна Дьохсогоннор (таатталар) диэн сэрии-кыргыс дьоно дьахтар былдьаһыгар кэлэн сэриилээн, кырган бааттар. Ол олорон сулҕаччылар кыаттаран, кыргыллан, оппуттара Аллан, Нуотара үрэхтэринэн илин бааттар, сорохторо Бүлүү өрүһүгэр күрээн тиийбиттэр. Урукку дойдуларын, олохторун Чакыр нэһилиэгин өбүгэлэрэ бас билэн хас да үйэ олорбуттар. Онтон туран, XVIII уйэҕэ Сулҕаччы ыччата-төрүөҕэ Хойуолама диэн киһи Чакыр баайыгар Уоҕалаах Логлойоҕо кэлэн хамначчыт буолбут. Кини тоҥус кыыһыттан оҕото Кыйык Бүөтүр Ностуруйуоп диэн сүрэхтэнэн, ааттанан, Бүлүүнэн, Тааттанан эргийэ Сулҕаччыттан төрүттээхтэри мунньан кинээс буолар. Онон Бүлүүттэн, Аллан, Нуотара үрэхтэриттэн кииттэлээн былыр үйэҕэ былдьаммыт Сулҕаччылар олох дойдуларын Амманы, Бабаҕаны булан олоҕуран ууһууллар.<br>▼
▲Бөтүҥнэр 1642 өрө турууга сүрүн оруолу оонньообуттар. Куораты кыайан ылбакка буолан баран, саамай тиһэх кинилэр сэриилэрин хомуйан, дойдуларыгар барбыттар. Ол кэнниттэн Головин бойобуоданы кытта Ортуй, Баһарах уонна Чегунай диэн Бөтүҥ кинээстэрэ тыл-тылга киирсээри кэпсэтэ сатаабыттар, бэйэлэрэ баҕаларынан куоракка киирбиттэр. Чымча ойуун остуруок туттан, утарылыһа сатыыллар диэн үнсүбүттэр. Бойобуода Василий Поярков салайыылаах, Аммаҕа уонна Тааттаҕа бөдөҥ этэрээти ыыппыт. Хаһаахтар 3 остуруогу ылбыттар, элбэх киһини кыргыбыттар. Төннөн иһэн, кинилэри эккирэппит сахалартан нэһиилэ быыһанан, куораты тыыннаах булбуттар. Онтон куораттан, өссө элбэх киһилээх, пушкалаах Поярков этэрээтэ тахсан, Камык кинээс баһылыктаах хас эмэ сүүс бөтүҥнэр хорҕойбут остуруоктарын төгүрүйбүт. Остуруогу уматан, 300 саханы, оҕолуун-дьахтардыын тыыннаахтыы умаппыттар. Оппуттар билиэн түбэһэн, куоракка накаастана киллэриллибиттэр.
== Сулҕаччы ==
▲Сулҕаччы диэн билигин нэһилиэк баар. Сулҕаччы нэһилиэгин билиҥҥи олоҕо Амма, Бабаҕа диэн үрэхтэринэн олорор. Сулҕаччы саамай былыргы төрүттэрэ Амма Бөтүҥ төрүттэрин кытта биир курдук эбиттэр. XVII үйэҕэ Сулҕаччы диэн биир уус дьоно олордохторуна Дьохсогоннор (таатталар) диэн сэрии-кыргыс дьоно дьахтар былдьаһыгар кэлэн сэриилээн, кырган бааттар. Ол олорон сулҕаччылар кыаттаран, кыргыллан, оппуттара Аллан, Нуотара үрэхтэринэн илин бааттар, сорохторо Бүлүү өрүһүгэр күрээн тиийбиттэр. Урукку дойдуларын, олохторун Чакыр нэһилиэгин өбүгэлэрэ бас билэн хас да үйэ олорбуттар. Онтон туран, XVIII уйэҕэ Сулҕаччы ыччата-төрүөҕэ Хойуолама диэн киһи Чакыр баайыгар Уоҕалаах Логлойоҕо кэлэн хамначчыт буолбут. Кини тоҥус кыыһыттан оҕото Кыйык Бүөтүр Ностуруйуоп диэн сүрэхтэнэн, ааттанан, Бүлүүнэн, Тааттанан эргийэ Сулҕаччыттан төрүттээхтэри мунньан кинээс буолар. Онон Бүлүүттэн, Аллан, Нуотара үрэхтэриттэн кииттэлээн былыр үйэҕэ былдьаммыт Сулҕаччылар олох дойдуларын Амманы, Бабаҕаны булан олоҕуран ууһууллар.
== Хантан ылыллыбыта ==
*
== Өссө маны көр ==
*
[[Category:Сахалар историялара]]
| |||