|
Бороҕон уустарын төрүччуттэрэтөрүччүттэрэ, Бэрт ууһун төрдө – Бэрт Хара, Хоро ууһун Тарбыах Тиис, Өнөр-Өлтөх ууһун Дьабака Дьуотту, ону тэнэтэҥэ Сынаах уонна Бэс бары биир төрүттээхтэрэ, биир дьон-биис буолаллара (Боло С.И., с.302). Номохторго Бэрт Хара олус дьадьанытадьадаҥыта, хаһан да сүөһусүөһү баайа суоҕа сэһэргэнэр. Оҕунан ытан тыа кыылын бултуура, тириилэриттэн таҥас оҥостунара, эттэрин аһылык оностунара кэпсэнэр (Предания, мифы и легенды, с.81).
Сорох номохторго, Сынаах Абыйыкаан Тарбыах Тиис баһылыктаах хоролор Бороҕон бухатыыра Бэрт Хараны кытта бииргэ олорбуттара диэн суруллар. МайагаттаМайаҕатта Сынаах Абыйыкаан иитиэх уола диэн эмиэ баар. Кэлин Бэрт Хара Тыгын уолаттара эспит хоролорун ситиһээччи буолар. Онтон Худяков суруйарынан, Бэрт Хараны Өлүөнэ өрүс биэрэгэр санасаҥа төрөөбүт оҕону булан ылан, Лөгөй огонньоргооҕонньорго атыылаабыттар (Носов М.М., 1926, с.42). Бүлүү сахаларын ортотугар таргаммыттарҕаммыт номоҕунан, Майаҕатта төрдө бурятбүрээт эбит, кини ийэтин кытта кэлбит уонна тыаҕа олорбут. Оҕо аата Бөрө Бөрөкөөт этэ, хара бииһиттэн (ууһуттан) төрүттээҕэ диэн эмиэ буолар (Ксенофонтов Г.В. 1977, с.85).А.А.Борисов туоһулуурунан, арай НоруктээйиНөөрүктээйи буолаһыгар, соҕотох ынахтаах Берт Кара диэн киһи бэлиэтэнэ сылдьар эбит. Бэрт Хара Нам киһитэ диэн эмиэ баар, ТыгыннаТыгыҥҥа сулууспалаабыт Боотур ууһун боотура диэн эмиэ этиллэ сылдьар (ЭллайадаЭллэйаада, с.87). Бороҕон улууһун Бэрт Хара туһунан номохторо, Боотур ууһун «бөрө бөтүннэринбөтүҥнэрин» туһунан номохторугар олус майгынныыр. Холобур, БөтүнБөтүҥ нэһилиэгин өбүгэлэринэн бырааттыы Тиэтэйбит Боотур уонна Бэрт Хара ааттаналлар (Борисов А.А, 1997, с.86). Бороҕоннор этэллэринэн Бэрт Хара Тиэтэйбэт Баатыр диэн бырааттаах эбит (ЭллайадаЭллэйаада, с.123). Дьаһаах төлөөччулартөлөөччүлар кинигэлэригэр, Бороҕон сис баайдара Лөгөй тойон уонна Өнөкүй баай Бөтүҥ буолаһыгар сылдьаллар (Петухова З.И. Васильев Ю.И, 1998, с.2-7). Илин ХаналасХаҥалас улууһугар баар Хара нэһилиэгин төрдө диэн эмиэ суруллубут (ЭллайадаЭллэйаада, с.82). Тыгын кэмигэр, Хара-Уол Бүлүүгэ олорбута диэн эмиэ баар (ЭллайадаЭллэйаада, с.88). Хоту улууска олохтоох, огдоомо ийэлээх, буллунанбулдунан иитиллэн олорбут бухатыыр киһи этэ диэн эмиэ этиллибит (СэсэнСэһэн Боло, с.278).
Нуучча докумуонугар киирбэтэҕин, нуучча кэлиэн иннинэ Аммаҕа тонустоҥус бухатыыра күөн көрсөн, биитэр Наахара Бөгүл Бөҕө ураһатын аттыгар охторон (Боло, с.279), Тыгын уолаттара утуйа сыттаҕына уоран өлөрбүттэрэ (ЭллайадаЭллэйаада, с.87) диэн эмиэ кэпсэнэринэн быһаарыахха сөп курдук. Нуучча кэлбитин кэннэ, Тыгыны кыайан кыргыбыттарыттан уолуйан, хоту бэйэтин дойдутугар курээбитэкүрээбитэ диэн эмиэ баар. Ол аата саха өйдүүрүнэн Бэрт Хара өлбөтөх, кини хоту туундарагатуундараҕа нууччалары кытта кыргыһа сылдьар эбит! Дьэллик өрө туруутун кэнниттэн, саха боотурдара хоту куотан, нууччаларга өргө диэри өрөлөспүт юкагирдьүкээбил, эбээн хоһууннарын кытта бииргэ сылдьыспыттара биллэр. Тыгын нууччалары кытта сэриилэспитигэр, суон бэрэбинэни сугэнсүгэн баран, Өлүөнэ өрүһуөрүһү кыайан туораабакка тула суурэсүүрэ сылдьыбыта диэн эмиэ сэһэн буолар. Тыгын ол иһин нууччаганууччаҕа кыаттарбыта дэнэр.
Yөл тиити силистиин-баҕастыын түөрэ тардан ылан, ону сүгэ сылдьан өстөөхтөрүн кытта киирсэрэ кэпсээҥҥэ киирбит (ЭллайадаЭллэйаада, с.120). Бу маннык герой нуучча былинатыгар эмиэ баар. Дуб маһы тоҕо тардан ылан, көс өстөөхтөрү – печенегтары үрүө-тараа ыспыт герой, кинээс остуолугар ынырылланыҥырыллан баран, умнуллан хаалан, муннукка киирэн кыбыллын олорбута ылланар. Соннук МайагаттаМайаҕатта эмиэ Тыгын остуолугар ынырылланыҥырыллан баран, умнуллан олбуор таһыгар олорбута кэпсэнэр. Аны туран, уон, сороҕор сүүрбэ сааһыгар диэри, Быйыттыман уол босхонбосхоҥ буола сылдьыбыта, ийэтэ салаасканан тарда сылдьыбыта кэпсээннэ киирбит. Нуучча былинатын геройа Ылдьаа Муромец эмиэ оҕо сааһыгар босхонбосхоҥ этэ диэн кэпсэнэр.
[[Category:Sakha Wikipedia|М]]
|
