Экэниэмикэ: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
Көннөрүү туһунан суруллубатах |
||
1 устуруока:
'''Экономика''' диэн [[социал үөрэх]]. [[
Экономика системалара хайдах үлэлииллэрин уонна экономика агеннара хайдах дьайсалларын быhаара сатыыр үөрэх. Экономика анаалиhа [[дьон-сэргэ]] бары эйгэлэригэр туттуллар: [[бизнес]], [[үп]]-[[харчы]], [[дьаhалта]], [[криминал]], [[үөрэҕирии]], [[ыал]], [[доруобуйа]], [[быраап]], [[политика]], [[итэҕэл]], [[социал инстит]]уттар, [[сэрии]] уонна [[үөрэх]].
6 устуруока:
Экономика икки сүрүн ураты салааларынан буолаллар [[микроэкономика]] ("кыра" экономика, экономика агеннарын майгыларын чинчийэр) уонна [[макроэкономика]] ("улахан" экономика, бүтүн экономика ыйытыылара: [[үлэтэ суох буолуу]], [[инфляция]], [[харчы политиката|харчы]] уонна [[фискал политика]]лар).
== Экономика санаатын историята ==
[[Шумер]] ил куораттара [[шекель]] диэн табаар-харчы кээмэйигэр олохтонор эргиниини уонна баhаар экономикатын сайыннараллар эбит. Шекель [[нэчимиэн]] ыйааhынын тустаах кээмэйэ эбит. [[Бабилон]] юридическэй кодексынан бигэргэтиллибит эрдэтээҥҥи экономика систематын сайыннарбыт.
[[Меосопотамия]], [[Былыргы Греция|Грек]], [[Былыргы Ром|Ром]], [[Индия]], [[Кытай]], [[Персия]] уонна [[Халифат|Араб]] цивилизацияларыгар бэйэлэрин экономика санаалара үөскээбиттэрэ. Биллиилээх былыргы экономика өйдөөхтөрө [[Аристотель]], [[Чанакья]], [[Цин Ши Хуан]], [[Акинотааҕы Томас]] уонна [[Ибн Халдун]].
=== Классик политика экономията ===
{{Main|Классик экономика}}
Классик экономика тутаах киhитинэн буолар [[Адам Смит]]. 1776 с. тахсыбыт [[Омуктар баайдара]] (''The Wealth of Nations'') диэн публикациятын "экономика туспа дисциплина быhыытынан туhалаах төрөөһүнэ" диэбиттэрэ. Бу кинигэтигэр Смит сири, үлэһит күүhүн уонна капиталы омук баайын оҥоруутун үс фактора уонна сүрүн кылааттааччылара диэбитэ.
Смит көрүүтүнэн, бастыҥ экономиканан буолар бэйэ салайыылаах баhаар системата, бу система дьон экономика кыһалҕаларын автоматынан толорон иhэр. Смит баhаар механизмын хас биирдии туспа киhи, кини бэйэтин тус туһатын ситиhээри, бүтүн дьоҥҥо-сэргэҕэ туhаны оҥороругар такыйар "[[көстүбэт илии]]" диэн ойуулаан көрдөрөр.
Смит саҕалаабыт бүттүүн санаата [[политика экономията]] уонна кэлин [[классик экономика]] диэн ааттаныллыбыт. Бу санаа биллиилээх тутуhааччыларынан буолаллар [[Томас Малтус]], [[Давид Рикардо]] уонна [[Дьон Стюарт Милл]] (1770 - 1870 сыллар).
=== Марксизм ===
{{Main|Марксист экономика}}
Марксист экономика классик экономикаттан төрүттээх. [[Карл Маркс]] үлэтиттэн тахсар. Маркс [[Das Kapital]] диэн сүрүн үлэтин бастакы тома 1867 тахсыбыта. Бу үлэтигэр Маркс болҕомтотун сыана үлэ теориятыгар уонна хайдах гынан капитал үлэни көлөһүннүүрүн быhаарарга уурбута. Бу сыана үлэ теориятынан, мал сыаната кини оҥоруутугар киирбит үлэ күүһүнэн быhаарыллар.
=== Неоклассик экономика ===
{{Main|Неоклассик экономика}}
Неоклассик экономика 1870 - 1910 сс. быhыытын ылбыта. Неоклассик экономистар (холобур, [[Альфред Маршалл]]) "экономика" диэн термины популяризациялаабыттара, "экономика үөрэҕин" кылгас синонимын курдук. Кэлин "экономика" термин урут киэҥник туттуллар "политика экономията" диэн термины сыыйа солбуйбута. Бу экономикаҕа [[айылҕа үөрэхтэрэ|айылҕа үөрэхтэригэр]] туттуллар математика ньымаларын дьайыыларын бэлиэтэ буолар диэххэ син.
Неоклассик экономика [[хааччыйыы уонна ирдэбил|хааччыйыыны уонна ирдэбили]] баhаар тэҥнэһигэр сыана уонна ахсаан бииргэ холбоммут быhаарыларын курдук системалыыр.
Микроэкономикаҕа, неоклассик экономика көҕүлүүр күүстэри уонна хоромньулары быhаарыыны оҥорууга бүттүүн оруолу оонньууллар диир. Быhаччы холобур: түө бэйэ ирдэбилин [[атыылаhааччы теорията]], кини сыаналар уонна барыс хайдах ирдэниллибит ахсааҥҥа дьайалларын көрдөрөр. Макроэкономикаҕа ити Кейнс макроэкономикатыныын эрдэтээҥҥи уонна уhун [[неоклассик синтез]]ка көстөр.
Неоклассик экономиканы утарааччылара да өйөөччүлэрэ да сороҕор ортодокс экономика дииллэр. Аныгы [[баhаар экономиката]] сорох өттө неоклассик экономикаҕа олохтонор.
=== Кейнс экономиката ===
{{Main|Кейнсианизм|Посткейнсианизм|}}
Кейнс экономиката (кейнсианизм) [[Дьон Мейнард Кейнс]] үлэтиттэн үөскээбитэ. Чуолаан эттэххэ [[Үлэ, интэриэс уонна харчы бүтүн теорията]] (1936) диэн кинигэтиттэн. Бу кинигэ аныгы [[макроэкономика]]ны туспа эйгэ быhыытынан таhаарбыта.
=== Чикаго экономика оскуолата ===
{{Main|Чикаго экономика оскуолата}}
Чикаго экономика оскуолата көҥүл баhаары туруулаhыытынан уонна [[монетаризм]] санааларынан ордук биллиилээх. [[Милтон Фридман]] уонна монетаристар санааларынан, баhаар экономиката [[Laissez-faire|бэйэтэ бэйэтинэн]] буоллаҕына булгуччу бигэ туруктаах, онтон кэхтиилэр дьаhалта орооһууттан эрэ сылтаан буолаллар. Фридман этэринэн, холобур, [[Улуу кэхтии]] [[Federal Reserve System]] харчы хааччыйыытын аччаппытыттан сылтаан буолбут. Онуоха Кейнс этэринэн, Улуу кэхтии төрүөтүнэн инвестиция итэҕэhэ буолар.
Милтон Фридман [[Адам Смит]] уонна классик экономистар чочпулаан таhаарбыт сүрүн принциптарыттан элбэҕи туһалаахтык ылбыт уонна кинилэри сайыннарбыт.
=== Атын оскуолалар уонна ньымалар ===
Экономика атын аан дойдутааҕы биллиилээх оскуолалара уонна хайысхалара: [[Аустрия оскуолата]], [[Фрайбург оскуолата]], [[Лозанна оскуолата]], [[посткейнсианизм]] уонна [[Стокхолм оскуолата]].
[[Категория:экономика| ]]
| |||