|
[[File:UnemployedMarch.jpg|250px|thumb|Үлэтэ суохтар марштара. [[Торонто]], [[Канаада]].]]
'''Улуу кэхтии''' ({{lang-en|}} ''Great Depression'') диэн [[Иккис аан дойду сэриитэ|Иккис аан дойду сэриитин]] иннинээҕи уон сылга буолбут улахан [[экономика кризиhа]]. Улуу кэхтии буолбут кэмэ араас дойдуларга араас араас, ол гынан баран үгүс дойдуларга кини 1929 с. саҕаламмыта уонна 1930-с сс. бүтүүлэригэр бүппүтэ. XX үйэ ордук уhун, киэҥ тарҕаныылаах уонна дириҥ кэхтиитэ буолар. [[Алтынньы 29]] [[1929]] [[АХШ]]-ка акция баhаарын эстиититтэн саҕаланар (бу түбэлтэ [[Хара чэппиэр]] диэн ааттаммыта). Атын дойдуларга түргэн үлүгэрдик тарҕаммыта.
1929-33 ж.ж. дағдарыс
Улуу кэхтии баай да дьадаҥы да дойдулары улаханнык охсубута. Тус барыс, түһээн киириилэрэ, барыстар уонна сыаналар түспүттэр, омуктар икки ардыларынааҕы эргиэн 2/3 аччаабыт. Үлэтэ суох буолуу АХШга 25% үүммүт, сорох дойдуларга 33% дылы үүммүт. Улуу кэхтии аан дойду элбэх куораттарын күүскэ охсубут, бастатан туран [[ыарахан индустрия]]ттан тутулуктаахтары. Элбэх дойдуларга тутуу тохтообут. Үүнүү сыаналара 60% кэриэтэ түhэннэр тыа хаhаайыстыбата уонна тыа сирдэрэ ночоотурбуттар. Уопсайынан кэхтииттэн сылтаан [[экономика бастакы сектора]] улаханнык эмсэҕэлээбитэ.
== Төрүөттэрэ ==
Үлкен дағдарыс—дүниежүзілік экономикағы репрессия. Бұл дағдарыс 1929 жылы басталып, 1933 жылы аяқталды. Әйткенмен бұлжағдай 1939 жылға дейін жалғасын тапты, сондықтан 1930 жылдар Ұлы депрессия кезеңі болып есептеледі.
Улуу кэхтии саҕаланыан иннинэ [[Уолл Стрит]] биржатыгар 1929 с. алтынньы 24-29 күннэригэр акциялар сыаналара күр гыммыттара.
Дағдарыс дамыған елдерге қатты әсер етті. Оның ішінде АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Германия және Франция. Ең көп зиян шеккендер өндірістік қалалар болды, ал кейбір елдерде құрылыстар тіптен тоқтап қалды. Адамдардың ақшаға зәру болған соң, ауыл шаруашылығының бағасы 40-60 %-ға арзанды.
Мазмұны
• 1 Себебі
• 2 Нәтижесі
• 3 Жекелеген елдердегі дағдарыс
o 3.1 АҚШ
o 3.2 Ұлыбритания
o 3.3 Франция
o 3.4 Германия
o 3.5 Италия
o 3.6 Жапония
• 4 Ұлы депрессияның мәдениеттегі алатын орны
• 5 Библиография
Себебі
Дағдарыстың себебі АҚШ-тан басталды. АҚШ-тағы 1929 жылғы биржаның құлдырауы. 24 қазанда, яғни «Қаралы бейсенбіде» акциялардың бағасы күрт арзандады, ал «Қаралы дүйсенбіде» (28 қазан) бұл барлық аумақтарға тарала бастады. «Қаралы сейсенбіде» (29 қазан) Уолл-стрит биржасының құлады.
Ұлы депрессияның себептері неден екендігіне экономистер бір шешімге келген жоқ. Бұл жайлы бірнеше тұжырымдар бар.
1. Кейнсианның түсіндіруі— ақша массасының тапшылығы. Бұл уақытта ақшаның негізгі бөлігі алтын қорларында еді. Онымен қоса өндіріс көлемі өсіп жаты. Осының нәтижесінде дефляция – бағаның түсуі, ол өз кезегінде қаржы тұрақсыздығына алып келді, өндіріс орындарының жабылуы, несиенің қайтарылмауы пайда болды.
2. Монетаризм — дағдарысқа, ФРС-ның саясаты әсер етті.
3. Марксизм — капитализмге тән өндіріс дағдарысы.
4. Биржалық үрлеме; инвестицияның өндіріске шектен тыс құйылуы.
5. Халық санының тез өсуі; жанұядағы балалар санының көптігі.
6. 1930 жылы қабылданған Смут-Хоули заңының қабылдануы дағдарыстың бір факторы болып есептеледі. Ол бойынша: импортқа кедкендік салық көбейді. АҚШ-тың бұл қадамына қарсы басқа да елдер әрекет ете бастады.
7. Маржелік қарыздар. Оның мәні — компанияның акцияларының құнының 10%-ын ғана төлеп сатып алуға болады. Мысалы: 1000 доллорлық құны бар акцияны 100 доллорға сатып алуға болады.
8. Депрессияға Бірінші Дүниежүзілік соғыста әсер етті — американың экономикасы соғыс кезінде әскери салаға көп «ден қойса», соғыстан кейін әскери салаға тапсырыс беру күр азайды.
Нәтижесі
Экономистар Улуу кэхтии төрүөттэрин тустарынан биир санаалара билигин да суох.
• өндірістік өндіру деңгейі ХХ ғасырдың басындағы деңгейге жетті, яғни 30 жылға артқа кетті.
• Батыс мемлекеттерде жұмыссыздар саны 30 млн.-ға жетті.
Бу экономика кризиhын үөскээhинин туhунан хас да теория баар, ол иhигэр хас да фактор холбоhуута да буолуон сөп диэн санаа эмиэ баар.
• фермерлердің, саудагерлердің, орта буын өкілдерінің жағдайы нашарлады. Көбісі қайыршыланудың жанында тұрды.
• Коммунистік мен фашистік партиялардың жақтаушылары көбейді. Германияда билікке «Неміс жұмысшыларының ұлттық - социалистік партиясы» келді.
# '''[[Кейнсианизм]] быhаарыыта''' — [[харчы сабардама|харчы сабардамын]] итэҕэhэ. Ол кэмҥэ харчы [[кыhыл көмүс стандарт]]ка хатанар эбит, онтон сылтаан харчы сабардама хааччахтанар. Итиэннэ оҥоруу улаата турар. Табаар ахсаана элбиир. Харчы итэҕэhэ уонна табаар ордуга күүстээх [[дефляция]]ны үөскэтэллэр, ол эбэтэр сыана түһүүтүн. Сыана түһүүтүттэн сылтаан үп туруга бигэтэ суох буолар, тэрилтэлэр (компаниялар, фирмалар, тус эргиэмсиктэр) банкроттаналлар, кредиттары төннөрбөттөр. Бу түмүгүнэн экономика бигэ да салаалара эмсэҕэлииллэр.
Жекелеген елдердегі дағдарыс.
# '''[[Монетаризм]]''' — кризиhы АХШ [[Federal Reserve System]] харчы политиката үөскэппит.
АҚШ
# '''[[Марксизм]]''' — [[капитализм]] аһара оҥорон таһаарыытын кризиhа.
# [[Экономика хабаҕа]].
# Дьон ахсаанын улахан үүнүүтэ.
1929 жылы АҚШ-та кең көлемді рецессия басталды.
# 1930 с. ылыныллыбыт [[Смут-Хоули тариф аактата]] Улуу кэхтии буолуутун көбүппүт фактордартан биирдэстэрэ буолуон сөп. Бу сокуон АХШга киллэриллэр омук табаардарын тарифтарын (тас эргиэн түhээннэрин) улаатыннарбыта. Бу сокуон олохтоох оҥорооччулары көмүскүүр соруктаах ылыныллыбыта, онуоха итинтэн сылтаан олохтоох дьон төрүкү мөлтөх атыылаhар кыаҕа буукса мөлтөөн биэрэр, аны туран атын дойдулар АХШ экспорттааччыларыгар охсуулаах утары хардары дьаһаллары ылыналлар.
1930 жылы АҚШ-та Смит-Хоулидің тарифі бекітілді. Ол бойынша: импортқа кедкендік салық 40%-ға көбейді. АҚШ-тың бұл қадамына қарсы басқа да елдер әрекет ете бастады.
1930 жылдың аяғында банке салынған ақшаларын салушылар ала бастады. Бұл банктердің тақырға отыруына алып келді. Бұл оқиға 1931 ж. көктемінде 2-ші рет қайталанады. Осы уақыт бойы өкімет бұған ешқандай амал жасамайды. ЖІӨ 1930—1931жылдары 9,4-тен 8,5 %-ға төмендейді, ал жұмыссыздық деңгейі 1930 жылы 3,2 %-дан 1931 жылдың аяғында 15,9 %-ға артады.
== Содуллара ==
1932 жылы ЖІӨ 13,4%-ға қысқарса, ал 1929-32 жылдар аралығында — на 31 %-ға төмендейді. Жұмыссыздар саны 1932 ж. 23,6 %-ға көбейді. Үш жылдың ішінде 13 млн. америкалықтар жұмыссыз болды. 1929 жылы өндіріс өнімдері 80%, ал ауыл шаруашылығы 53% құнын жоғалтты. Үш жыл ішінде бес банктің екеуі тақырға отырды, ал олардың салымшылары 2 млрд. доллар жоғалтты. Ақша массасы 1929 жылы 31 % қысқарды.
* Индустрия оҥоруутун таhыма 20 үйэ саҥатын таhымыгар түспүт, ол эбэтэр 30 сыл төттөрү
Дағдарыс кезінде АҚШ-тың табиғи өсімі кеміді.
* Үлэтэ суохтар ахсааннара баhаам улааппыт
1932 жылдың қаңтарында АҚШ Конгрессі Қаржы мекемесін құрды. Оның мақсаты: темір жолдарға, қаржы институттарына, бизнес-мекемелеріне қаржылай көмектесу. Шілдеде оның маңызы арттылып ауыл шаруашылығына көмектесе бастады.
* Фермердар, кыра эргиэмсиктэр, орто кылаас дьоно дьадайбыттар
Тұрғын үй банктері туралы заң қабылданды.
* [[Коммунизм|Коммунист]] уонна [[Фашизм|фашист]] күүстэрин диэки буолааччылар ахсааннара элбээбит.
Әйткенмен, халық бұл шаралар толық емес және кеш деп ойлады. Осы себепті халық Гуверді қолдамады. 1932 жылғы призеденттік сайлауда Франклин Рузвельт Гуверді оңай жеңді. Мұнымен қоса демократтар Конгресстегі басым дауысқа ие болды.
Дағдарыстан шығу үшін 1933 жылы Ф. Рузвельт «Жаңа бағыт» саясатын жариялады. Бұл дағдарыстың тоқтауына әсер етті.
== Култуураҕа ==
Жұмысына енді ғана кіріскен Рузвельт 1933 жылдың наурызында үшінші банк дағдарысына тап болды.
Улуу кэхтии туhунан биир аатырбыт литература үлэтинэн буолар [[Уордайыы сүүмэхтэрэ]] (''The Grapes of Wrath'') диэн [[Дьон Стайнбек]] романа.
Жұмыссыздар енді қоғамдық жұмыстарға тартыла бастады. 1933—1939 жж. қоғамдық жұмыстарда істеушілер саны 4 млн.-ға жетті.
Рузвельттің бір жылдық жұмысы нәтижелі болды. ЖІӨ-нің төмендеді азайды 2,1 %, бірақ жұмыссыздар саны 24,9 %-ға артты.
== Өссө маны көр ==
Доллор 41%-ға девальвацияланды.
*[[Финансовай кризис]]
Мемлекет оқу, денсаулық, ісіне араласты. Өкіметтім 1932-40 жж. Шығыны екі есеге өсті.
Экономист-зерттеушілердің есебінше Ұлы депрессия Рузвельттің қолға алған істерінсіз 1939 жылдан бес жыл бұрын оңалған еді.
==Библиография==
Бәрінен қызығы АҚШ Рузвельттің «Жаңа бағыт» саясатының көптеген жерлерін 2007-2008 жылдары басталған дағдарыста пайдаланып отыр.
*{{cite book | author=Ben Bernanke | title=Essays on the Great Depression | publisher=Princeton University Press | year=2005 | isbn=0-691-11820-5 }}
Ұлыбритания
Дағдарыс белгілері Англияда 1930 ж. басында байқала бастады. Ең басында елде дағдарысқа қарсы тұратын бағдарламалар болған жоқ.
[[Категория:экономика кризистара]]
Ұлыбританияның ізінен кейін «Стерлинг одағына» (25 мемлекет— Скандинавия елдері, Голландия, Португалия, Аргентина, Бразилия және т.б. британияның отарлары мен доминиондары) кіретін елдерде дағдарысқа ұшырады. Одақ мүшелері стерлингке бағдар жасап, ағылшын тауарларын сатып алуға мәжбүр болды.
Франция
[[an:Gran Depresión]]
Германия
[[ar:الكساد الكبير]]
Италия
[[bat-smg:Dėdliuojė akuonuomėnė krėzė]]
Жапония
[[be:Вялікая дэпрэсія]]
• Ұлы депрессияның мәдениеттегі алатын орны
[[bg:Великата депресия]]
• «Гроздья гнева» — роман Джона Стейнбека о великой депрессии
[[bs:Velika depresija]]
• «Нокдаун» (Cinderella Man) — фильм режиссёра Рона Ховарда о боксере Джиме Брэддоке в эпохе 30-х годов XX века в Америке.
[[ca:Gran depressió]]
• «Mafia» — действие игры длится с 1930 по 1938 год, в США, то есть охватывает и Великую Депрессию.
[[cs:Velká hospodářská krize]]
• «Зелёная миля» — фильм по мотивам одноимённого романа Стивена Кинга, где косвенно отражен период Великой Депрессии
[[cy:Dirwasgiad Mawr]]
• «Джонни Д.» — фильм об известном грабителе банков — Джоне Диллинджире. Действие происходит в период великой депрессии
[[da:Depressionen]]
Библиография
[[de:Weltwirtschaftskrise]]
• Ambrosius, G. and W. Hibbard, A Social and Economic History of Twentieth-Century Europe (1989)
[[el:Παγκόσμια οικονομική ύφεση 1929]]
• Beaudreau, Bernard C. 1996 Mass Production, The Stock Market Crash and the Great Depression: The Macroeconomics of Electrification Greenwood Press, Westport, CT. [Republished 2004 iUniverse, New York, NY. ISBN 0-595-32334-0]
[[en:Great Depression]]
• Bernanke, Ben S. «The Macroeconomics of the Great Depression: A Comparative Approach» Journal of Money, Credit & Banking, Vol. 27, 1995
[[eo:Granda depresio]]
• Brown, Ian. The Economies of Africa and Asia in the inter-war depression (1989)
[[es:Gran Depresión]]
• Davis, Joseph S., The World Between the Wars, 1919-39: An Economist’s View (1974)
[[et:Suur depressioon]]
• Feinstein. Charles H. The European economy between the wars (1997)
[[eu:Depresio Handia]]
• Filene, Edward A. The Way Out: A Forecast of the Coming Changes in American Business and Industry New York, NY: Doubleday, 1924.
[[fi:1930-luvun lama]]
• Ford, Henry Today and Tomorrow New York, NY: Doubleday, 1926.
[[fr:Grande Dépression]]
• Garraty, John A., The Great Depression: An Inquiry into the causes, course, and Consquences of the Worldwide Depression of the Nineteen-Thirties, as Seen by Contemporaries and in Light of History (1986)
[[ga:An Spealadh Mór]]
• Garraty John A. Unemployment in History. (1978)
[[gl:Gran Depresión]]
• Garside, William R. Capitalism in crisis: international responses to the Great Depression (1993)
[[he:השפל הגדול]]
• Haberler, Gottfried. The world economy, money, and the great depression 1919—1939 (1976)
[[hi:महान मंदी]]
• Hall Thomas E. and J. David Ferguson. The Great Depression: An International Disaster of Perverse Economic Policies (1998)
[[hr:Velika gospodarska kriza]]
• Kaiser, David E. Economic diplomacy and the origins of the Second World War: Germany, Britain, France and Eastern Europe, 1930—1939 (1980)
[[hu:Nagy gazdasági világválság]]
• Kindleberger, Charles P. The World in Depression, 1929—1939 (1983)
[[id:Depresi Besar]]
• League of Nations, World Economic Survey 1932-33 (1934)
[[is:Kreppan mikla]]
• Madsen, Jakob B. «Trade Barriers and the Collapse of World Trade during the Great Depression»' Southern Economic Journal, Vol. 67, 200
[[it:Grande depressione]]
• Mundell, R. A. "A Reconsideration of the Twentieth Century' «The American Economic Review» Vol. 90, No. 3 (Jun., 2000), pp. 327—340
[[ja:世界恐慌]]
• Rothbard, Murray «America’s Great Depression» (2000)
[[ka:დიდი დეპრესია]]
• Rothermund, Dietmar. The Global Impact of the Great Depression (1996)
[[ko:대공황]]
• Tipton, F. and R. Aldrich, An Economic and Social History of Europe, 1890—1939 (1987)
[[la:Depressio oeconomica magna]]
• «Инфляция и её последствия», В. Кизилов, Гр. Сапов.
[[lt:Didžioji ekonominė krizė]]
[[lv:Lielā depresija]]
[[mk:Големата криза од 1929]]
[[ms:Zaman Meleset]]
[[mwl:Grande Depresson]]
[[my:ကမ္ဘာ့စီးပွားပျက်ကပ်ကြီး]]
[[nl:Grote Depressie]]
[[nn:Den store depresjonen]]
[[no:Den store depresjonen]]
[[os:Стыр Депресси]]
[[pl:Wielki kryzys]]
[[pt:Grande Depressão]]
[[ro:Marea criză economică]]
[[ru:Великая депрессия]]
[[sh:Velika ekonomska kriza]]
[[simple:Great Depression]]
[[sk:Veľká hospodárska kríza]]
[[sl:Velika gospodarska kriza]]
[[sr:Велика криза]]
[[sv:Den stora depressionen]]
[[ta:பெரும் பொருளியல் வீழ்ச்சி]]
[[th:ภาวะเศรษฐกิจตกต่ำครั้งใหญ่]]
[[tr:1929 Dünya Ekonomik Bunalımı]]
[[uk:Велика депресія]]
[[ur:کساد عظیم]]
[[vi:Đại khủng hoảng]]
[[war:Hilarom nga Kabidoan]]
[[yi:וועלט ווירטשאפט קריזיס]]
[[zh:大萧条]]
| 