|
[[Image:Skier-carving-a-turn.jpg|thumb|300px|right|Хайыһардьыт]]
'''Хайыһар спорда''' Сахабыт сиригэр 60—70 сс муҥутаан сайдыбыта. Уон сыл иһигэр хайыһарга ССРС спордун маастарын нуорматын 17 спортсмен толорбута. Ити уһулуччу өрө тахсыы кэнниттэн өр кэм устата хайыһарга Россю күрэхтэһиилэригэр миэстэлэһэр, маастар нуорматын толорор хайыһардьыттар үүнүүлэрэ хомойуох иһин тохтообута. Арай 1995 с. бэттэх сыыйа хамсааһын тадыста. Ол курдук СР, РФ спордун маастарын нуорматын 10-ча хайыһардьыт толордо. ▼
'''Хайыһардааһын''' диэн хас да [[хайыһар]] спордун көрүҥнэрин холбуу ааттыыллар.
Үгүс киһи билэринэн, хайыһарьшан сүүрүү спорт биир уустук көрүнэ буолар. Онтон Саха сирин хайыҥардьыттара соҕуруулуу таһымнаах көрдөрүүлэрг ситиһэллэригэр элбэх ыарахаттары көрсөллөр. ▼
== Саха Сиригэр ==
Биһиги тымныы кыһыннаах дойдубутугар хайыһарынан сүүрэр кэммит 2—2,5 эрэ ый буолар. Онон, ити иһиттэххэ аҕыйах маастардар ситиһиилэрин кэннигэр спортсменнар тус бэйэлэрин көлөһүннэрэ, дьаныардаах дьарыктара. тулуурдара, сыралаах үлэлэрин түмүгэ сыттаҕа. ▼▲'''Хайыһар спорда ''' [[Саха Сирэ|Сахабыт сиригэр ]] 60—70 сс муҥутаан сайдыбыта. Уон сыл иһигэр хайыһарга [[ССРС ]] спордун маастарын нуорматын 17 спортсмен толорбута. Ити уһулуччу өрө тахсыы кэнниттэн өр кэм устата хайыһарга РоссюАрассыыйа күрэхтэһиилэригэр миэстэлэһэр, маастар нуорматын толорор хайыһардьыттар үүнүүлэрэ хомойуох иһин тохтообута. Арай 1995 с. бэттэх сыыйа хамсааһын тадыста. Ол курдук СР, РФ спордун маастарын нуорматын 10-ча хайыһардьыт толордо.
▲Үгүс киһи билэринэн, хайыһарьшанхайыһарынан сүүрүү спорт биир уустук көрүнэкөрүҥэ буолар. Онтон Саха сирин хайыҥардьыттарахайыhардьыттара соҕуруулуу таһымнаах көрдөрүүлэргкөрдөрүүлэри ситиһэллэригэр элбэх ыарахаттары көрсөллөр.
Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха сирин бастыҥ хайыһардьыттарынан Россияҕа, эдэр ыччакка Ю.Мухамедзянова, М.Абдухаликова, А.Константинова, Р.Костромина, М.Бандерова, Р.Бочаров уо.д.а. биллэллэр. ▼
▲Биһиги тымныы кыһыннаах дойдубутугар хайыһарынан сүүрэр кэммит 2—2,5 эрэ ый буолар. Онон, ити иһиттэххэ аҕыйах маастардар ситиһиилэрин кэннигэр спортсменнар тус бэйэлэрин көлөһүннэрэ, дьаныардаах дьарыктара ., тулуурдара, сыралаах үлэлэрин түмүгэ сыттаҕа.
▲Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха сирин бастыҥ хайыһардьыттарынан РоссияҕаАрассыыйаҕа, эдэр ыччакка Ю.Мухамедзянова, М.Абдухаликова, А.Константинова, Р.Костромина, М.Бандерова, Р.Бочаров уо.д.а. биллэллэр.
== Саха сиригэр хайыһар историятыттан ==
Саха сирин хайыһардьыттара аан бастаан күрэхтэһии дистанциятыгар [[1926]] с. тахсы-быттаратахсыбыттара. Уон тоҕус киһи кыттан биир ки-лометрдаахкилометрдаах сиргэ илин-кэлин түһүспүттэрэ. Ити кэнниттэн түөрт сыл буолан баран, [[Дьокуускай]] куораттааҕы ыччат тэрилтэтэ кулун тутарга хайыһарга биирдиилээн бастыыр иһин күрэхтэһиини тэрийбитэ. Барыта түөрт уон киһи кыттыбыта, онтон алтата дьахтар.
Сөптөөх эрчиллии суоҕуттан, инвентарь мөлтөҕүттэн, хайыһардьыттар көрдөрүүлэрэ олус намыһах этэ. Ити кэмтэн ыла куорак-какуоракка хас да хайыһар куруһуога үлэлээбитэ. Хайыһарынан уһун, ыраах" сиргэ хоно сыл-дьансылдьан айан тэриллибитэ. Хайыһар спорда республикаҕа түргэн тэтиминэн сайдан испитин маннык чахчьшартанчахчылартан көрүөххэ сөп. [[1937]] сыллаахха ыытыллыбыт күрэхтэһиигэ 12 улуустан[[улуус]]тан 647 киһи кыттыбыт буоллаҕына, 1939 сыллаахха Дьокуускай, [[Алдан (куорат)|Алдан]] куораттар, [[Томмот]], [[Уус Алдан]], [[Чурапчы]] уонна [[Таатта]] хайыһардьыттара хамаанда тэринэн республикаҕа бастыыр иһин күрэхтэһиигэ кыттыбыттара. Хамаанданан күрэхтэһиигэ Дьокуускай куорат спортсменнара бастаабыттара, иккискэ — Алданнар, оттон үһүскэ Уус Алданнар тахсыбыттара.
[[1940]] сыл кулун тутар 25-с — 26-с күннэригэр хайыһарга иккис республикатааҕы күрэхтэһии ыытыллыбыта. Онно [[Алдан улууһа|Алдан]], [[Нам улууһа|Нам]], [[Мэҥэ Хаҥалас]], [[Горнай улууһа|Горнай]], Чурапчы оройуоннараулуустара, саха национальнай байыаннай оскуолата уонна Дьокуускай икки хамаандата, барыта 90-тан тахса киһи, кыттыбыта. Күрэхтэһии программатыгар эстафета уонна военизированнай сүүрүү киирбитэ. Эр дьон 3x10 км эстафеталарыгар Алдан оройуонаулууhа бастаабыта, дьахталларга 2x3 км эстафетаны Дьокуускай хамаандата ылбыта.
ҮһусҮһүс республикатааҕы хайыһарга күрэхтэһии 1941 сыл муус устар 3-с күнүгэр «ьүгүнбүгүн эн хайыһардьыккын, онтон сарсын СоветскайСэбиэскэй Армия саллаатаҕын» диэн девизтээх ыытыллыбыта. [[Бүлүү улууһа|Бүлүү]], Горнай, Дьокуускай, Чурапчы, [[Хаҥалас]], Таатта оройуоннараулуустара уонна киин куораттан икки хамаанда кыттыбыта. 10 км военизированнай сүүрүүгэ саха национальнай байыаннай оскуолатын курсана Василий Брицкай бастыыр, иккискэ эмиэ бу оскуола младшай командира Федор Федоров тахсар. 20 км сиргэ Дьокуускайдааҕы маҥнайгы оскуола учуутала Н.Афанасьев, от-тоноттон 30 км кыайыылааҕынан армеец Брицкай тахсар. Кини бу дистанцияны 2 чаас 15 мүн 43 сөк түмүкгээбиттүмүктээбит.
*Покровскай-Саҥыйахтаах-Покровскай, 1974 с.
=== ДЬокуускай-Иркутскай хайыhар суола ===
[[1933 ]] с. [[Саха Сирэ|Саха сирин ]] хайыһардьыттара киэҥ эйгэҕэ биллибиттэрэ. Кинилэр 8 буолан А.Н.Гриневич салайааччылаах Дьокуускайтан Иркутскайга[[Иркутскай]]га диэри аттаммыттара. Старт тох-сунньу[[тохсунньу 6 ]]-с күнүгэр «Динамо» түмсүү стадионун таһыгар бэриллибитэ. Күҥҥэ ортотунан 45—50 км бараннар, кулун тутар 18-с күнүгэр 16 чааска Иркутскай куоракка фиништээбит-тэрэфиништээбиттэрэ. 72 күн устата хайыһардьыттар 3000 км, онтон 56-тын хайыһарынан барбыттара бэ-лиэтэммитбэлиэтэммит. Москваттан[[Москва]]ттан кэлбит телеграммаҕа «Динамо түмсүү киин сэбиэтэ хоһуун « дина-мовецтарыдинамовецтары» туруоруллубут сыалы ситиспик-китинэнситиспиккитинэн эҕэрдэлиир» диэн суруллубут. ▼
=== ДЬОКУУСКАЙ-ИРКУТСКАЙ ХАЙЫҺАР СУОЛА ===
▲1933 с. Саха сирин хайыһардьыттара киэҥ эйгэҕэ биллибиттэрэ. Кинилэр 8 буолан А.Н.Гриневич салайааччылаах Дьокуускайтан Иркутскайга диэри аттаммыттара. Старт тох-сунньу 6-с күнүгэр «Динамо» түмсүү стадионун таһыгар бэриллибитэ. Күҥҥэ ортотунан 45—50 км бараннар, кулун тутар 18-с күнүгэр 16 чааска Иркутскай куоракка фиништээбит-тэрэ. 72 күн устата хайыһардьыттар 3000 км, онтон 56-тын хайыһарынан барбыттара бэ-лиэтэммит. Москваттан кэлбит телеграммаҕа «Динамо түмсүү киин сэбиэтэ хоһуун «дина-мовецтары» туруоруллубут сыалы ситиспик-китинэн эҕэрдэлиир» диэн суруллубут.
Хайыһар суолун кыттыьшаахтарын Москваҕа «Динамо» тэриллибитэ 10 сылын бэлиэтиир дьаһалга ыҥырбыттара. Кини-лэр ыйтан ордук кэм устата айаннаан бырааһынньык үгэнигэр тиийбиттэрэ. Киин сэбиэт мунньаҕар хамаанда хапытаана А. Гри-невич, хайыһардьыттар Александров, Крын-цов, Аблаев, Брюханов, Кочнев, Потапов, Ларионов ТОЗ-8 №-дээх саанан, бочуотунай грамотанан наҕараадаламмыттара. ▼
▲Хайыһар суолун кыттыьшаахтарынкыттыылаахтарын Москваҕа «Динамо» тэриллибитэ 10 сылын бэлиэтиир дьаһалга ыҥырбыттара. Кини-лэрКинилэр ыйтан ордук кэм устата айаннаан бырааһынньык үгэнигэр тиийбиттэрэ. Киин сэбиэт мунньаҕар хамаанда хапытаана А. Гри-невичГриневич, хайыһардьыттар Александров, Крын-цовКрынцов, Аблаев, Брюханов, Кочнев, Потапов, Ларионов ТОЗ-8 №-дээх саанан, бочуотунай грамотанан наҕараадаламмыттара.
=== Дьокуускай-Хабаровскай хайыһар суола ===
[[1933]] с. [[тохсунньу 15]]-с күнүгэр Дьокуускайдааҕы национальнай үрдүкү оскуола үөрэнээччилэрэ Дьокуускай-[[Хабаровскай]] хайысханан айаҥҥа туруммуттара. Кини-лэрКинилэр Дьокуускай-Алдан-[[Большой Невер]]-Хабаровскай устун барыта 2400 км барбытта-рабарбыттара. Биригээдэ салайааччытынан Г.В. Наумов анаммыта. Хамаандаҕа Рогожин, Сабардахов, Кисиянов, Иванов, Прокопьев бааллара. Бу айан кистэлэҥ этэ. Хайыһардьыттар хотугу кыраайга саллаат таҥаһа-саба тымныыны төһө тулуйар кыахтааҕын, ытар сэп-сэбиргэл тымныыга хайдах үлэлиирин, уустук айаҥҥа күннээҕи аһьхлык нуормата төһө буоларын уонна хайыһары, сааны-саадаҕы табыгас-таахтыктабыгастаахтык хайдах туттуохха сөбүн билээри айаннаабыттара.
Старт тохсунньу 15-с күнүгэр бэриллибитэ. Хабаровскайга диэри 58 күн устата күҥҥэ ортотунан 45—59 км баран, этэҥҥэ фи-ништээбиттэрэфиништээбиттэрэ. Хайыһардьыттарга Дальнай Востоктааҕы оһуобай армия командующайахамаандалааччыта В.К. Блюхер грамота, чаһы, салаиааччы-ларыгарсалаиааччыларыгар бойобуой маузер, курсаннарга 150 устуука ботуруон, кыра калибрдаах бинтиэп-кэбинтиэпкэ туттарбыта.
=== Арктикатааҕы хайыһарынан айан ===
[[1945]] с. икки ыраах Арктикатааҕы[[Арктика]]тааҕы хайы-һарынанхайыһарынан сүүрүү тэриллибитэ. Бастакынан [[Үөһээ Дьааҥы улууһа|Үөһээ Дьааҥы]] улууһун комсомолецта-ракомсомолецтара аттаммыттара. Хамаандаҕа Н.Баишев, А.Афанасьев, П.Климовскай, Н.Слепцов, Г.Обутов, И.Слепцов бааллара. [[Олунньу 15]]-с күнүгэр Дьокуускайга тиийэр сыаллаах туруммуттара. Төһө да тымныы күн-дььшдьыл турдар кинилэр 2254 км барыахтаахтара. Сындалҕаннаах айан түмүгэр 14 күнүнэн хамаанда этэҥҥэ фиништээбитэ. Бу кэмҥэ республикаҕа хайыһар күрэҕэ ыытылла турара, хайыһардьыттар онно кыттарга быһаарыммыттара. 4*10 км эстафетаҕа сүүрэн, III миэстэҕэ тахсыбыттара, 10 км сүүрүүгэ Петр Климовскай эмиэ бочуоттаах III миэстэ буолбута.
Иккис хайыһар суола — КазачьеХаһааччыйа-Дружина-КазачьеХаһааччыйа. Алексей Окоемов салайааччьшаах Усуйаана оройуонун комсомолецтара 2200 км сири барыахтаахтара. Ол эрэн аара буурҕа түспүтэ, онон айаны тохтоторго күһэллибиттэрэ. Сыралаах айаҥҥа биэс хор-сунхорсун хайыһардьыт 27 сууккахонук сылдьыбыта.
== Киэн туттар хайыhардьыттарбыт ==
== КИЭН ТУТТАР ХАЙЫҺАРДЬЫТТАРБЫТ ==
*Татьяна Конникова — 1950 с. САССР чемпиона.
*Николай Федотов-Тарбаза — 1950 с. 50 км республика 4 төгүллээх чемпиона.
*Иван Филиппов — ССРС спордун маас-тарамаастара.
*Семен Черноградскай — ССРС спордун маастара.
*Виталий Сыромятников — 15, 30 км рес-публикареспублика 3 төгүллээх чемпиона.
*Февронья Бурнашева-Давыдова — ССРС спордун маастарыгар кандидат.
*Сергей Манчурин — 18 км республика 4 төгүллээх чемпиона.
*Иннокентий Васильев — 1952 с. 18 км республика чемпиона.
*Алексей Евграфов — 1962 с. 30 км II миэстэ.
*Гавриил Попов — 1954 с. «Колхозник» спортобществоспорт түмсүүтүн абсолютнай кыйыылааҕа.
*Иван Жирков — ССРС спордун мааста-рыгармаастарыгар кандидат.
*Дмитрий Петров — ССРС спордун маас-тарыгармаастарыгар кандидат.
*Аркадий Тимофеев — 1983 с. «Урожай» спортобществоспорт түмсүүтүн абсолютнай кыайыылааҕа.
*Альберт Трофимов — 1985 с. САССР чемпиона.
*Вячеслав Тимофеев — 1984 с. 15 км проф-союзпрофсоюз күрэхтэһиитигэр III миэстэ.
*Николай Федоров — 1990 с. САССР чем-пионачемпиона.
*Лазарь Яковлев — 1991 с. 5 км ВДФСО чемпионатыгар III миэстэ.
*Николай Христофоров — 1980 с. САССР чемпионатыгар 30 км III миэстэ.
*Клавдия Шелковникова — 1983 с. САССР чемпионатыгар 5 км II миэстэ.
*Лариса Пахомова — 20 км Саха сирин икки төгуллээх призера.
*Александр Крылов — 1985 с. Саха сирин норуоттарыномуктарын IX кыһынтгыкыһыҥҥы спартакиадалары-гарспартакиадаларыгар 10 км эстафетаҕа I миэстэ.
*Павел Харитонов — САССР үтүөлээх тренерэ.
== Ылыллыбыт сирэ ==
[[Категория:Хайыһар]]
[[en:Skiing]]
| 