Абаҕа нэһилиэгэ (Амма улууһа)

Абаҕа — хаһан төрүттэммитэ биллибэт, олох былыргыттан сахалар олохсуйбут сирдэрэ. Үһүйээннэртэн биллэринэн Хоролортон төрүттээх элбэх ахсааннаах Халаалы Хотун биис-ууһа баар эбит үһү. Онно үс биллэр бухатыыр уолаттар баар эбит: Соморсун Боотур, Абаҕа Боотур, Дьоҥку Боотур. Кинилэр тимиринэн бүрүллүбут саҥыйахтаах, тимир бэргэһэлээх, сэрии аттаах уолаттар эбитэ үһү. Нууччалар кэлбиттэрин кэннэ биис-ууһунан арахсыы сатарыйар, дьон олохсуйбут сирдэринэн суруллар буолбут. Онтон ылата сурукка Абаҕа сэлиэнньэтэ киирбит. Билигин Абаҕа Амма улууһун биир улахан нэһилиэгэ буолар. Киинэ — Абаҕа.

Абаҕа халлаан куйаартан көстүүтэ

Нэһилиэк биллиилээх дьоно

• Кралин (Иванов) Алексей Евсеевич (29.03.1893 — 1974), гражданскай сэрии кыттыылааҕа.
• Нохсоров Устин Гаврильевич (27.05.1907—1951) — ырыаһыт, олоҥхоһут, Саха АССР үтүөлээх артыыһа.
• Потапов Федот Федотович (02.12.1929—1995) — драматург, режиссер, РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх артыыһа.

Историяттан

• XIX үйэҕэ Абаҕаҕа бурдук ыһыыта киэҥник тарҕаммыт. 1848 с. хортуоска олордуута саҕаламмыт.
• 1882—1889 сылларга көскө «Земля и Воля» диэн кистэлэҥ тэрилтэ салайааччыта, биллэр революционер М. А. Натансон олорон ааспыт.

Хирург-эмчит буоларын быһыытынан дьону эмтиир уонна хортуоска уонна бурдук ыһарга үөрэтэр эбит. Үөгэйгэ кинини атаарбыттарын туһунан бэлиэ-остуолба баар.

• 1911 с. Сэтинньи ый 12 күнүгэр Боотурускай улуустан арахсан 1-кы Амма улууһа төрүттэммит, Абаҕа устун элбэх айан суола ааһарын иһин киининэн анаммыт.
• Гражданскай сэрии кэмигэр Абаҕаҕа элбэх кыргыһыы, сэрии буолан ааспыт, барыта холбоон 14 кыргыһыы, олортон киэҥник биллэр Саһыл Сыһыыга уонна пионердар Артемьев баандатын утары охсуһуулар.
• 1930 с. Амма оройуона тэриллибит, онно бастаан оройуон киинэ Абаҕа буолбут, 1931 с. киин Аммаҕа көспүт.

• 1886 с. алтынньы 26 күнүгэр Абаҕа оскуолата тэриллибит.

Билигин Абаҕа оскуолата аныгылыы дуальнай үөрэҕи биэрэр агрооскуола быһыытынан биллэр.

Сигэлэр

• Официальный информационный портал Республики Саха (Якутия):Амгинский улус Архыыптаммыт 2013, Атырдьах ыйын 20 күнүгэр.
• naslegy.ru:Амма улууһун нэһилиэктэрэ
• gosspravka.ru:Амгинский улус
• «Якутская АССР», словарь-справочник. — Якутск, 1980.