Алтун йарук

Алтун йарук (былыргы уйгуурдуу "Алтан күлүм" диэн суолталаах) — былыргы уйгуур тылынан суруллубут Будда итэҕэлин ытык кинигэтэ. Былыргы уйгуурдуу толору аата "Алтун онлук ярук ялтыраклы копта котирилмиш ном илики атлык ном" диэн. Бу кинигэ былыр санскриттэн кытай тылыгар уонна кэлин кытай тылыттан былыргы уйгуур тылыгар тылбаастаммыт. Алтун йарук иһинээҕитэ: "Алтан күлүм суутрата", "Кү-Тау баһылык туһунан номох" уонна "Принц уонна баабыр туһунан номох".

Булуу историята

Саамай толору илиинэн суруллубут (рукопись) Алтун йарук тиэкиһин Арассыыйа учуонайа С. Е. Малов Ганьсуга баар Сучжоу куораттан ырааҕа суох Вуншигу (уйгуурдуу Индьэн) диэн сиргэ булбут. Кини 1910 сыл кулун тутар 3 күнүгэр олохтоох сарыг йоҕырдары кытта икки сылга биирдэ бэлиэтэнэр Будда итэҕэлин бырааһынньыгар тиийбит уонна ол онно баар ступаҕа былыргы тиэкиһи булбут. С. Е. Малов ол кэмҥэ "Русский комитет для изучения Средней и Восточной Азии" диэн тэрилтэ аатыттан Кытайга тыл үөрэтии экспедициятыгар сылдьыбыт. Илиинэн суруллубут тиэкис сороҕото Будда статуятын кэннигэр "наадата суох, ол эрээри "ытык" бөх курдук" сыппыт. Сорох лиистэрин Вуншигу уонна Сучжоу баһылыктара биэрбиттэр.

Алтун йарук атын илиинэн суруллубут тиэйиһин ниэмэс чинчийээччитэ Ф. Мүллэр Турфаҥҥа булбут уонна ол сороҕотун 1908 сыллаахха бэчээккэ таһаарбыт. Ол эрээри Илиҥҥи Түркистааҥҥа көстүбүт тиэкистэр үксүлэрэ сир анныттан хостоммуттар, ол иһин куһаҕан туруктаах уонна үөрэтэргэ табыгаһа суох этилэр.

Суруйуу кэмэ

Ицзин диэн аатаах VII үйэ бүтүүтүгэр олоро сылдьыбыт Кытай буддизмын итэҕэллээҕэ "Алтан күлүм суутратын" (санскр. सुवर्णप्रभासोत्तमसूत्रेन्द्रराज suvarṇaprabhāsottamasūtrendrarājaḥ ^IAST) кытай тылыгар тылбаастаабыт.

Х үйэҕэ Биэсбалык куорат олохтооҕо Сыҥку Сэли Тудуҥ "Алтан күлүм суутратын" кытай тылыттан уйгуур тылыгар тылбаастаабыт.

Бу суутра аҥардас уйгуурдуу буолбакка, моҕол, тибиэт, согд, түүр тылларыгар тылбаастаммыт.

Суолтата

С. Е. Малов бэлиэтээбитин курдук Алтун йарук былыргы уйгуур тылын, бу тыл лексикатын үөрэтэргэ элбэх кыах үөскэтэр.

Эбии көр

• Былыргы уйгуурдар

Кинигэлэр

• БСЭ. «Алтун ярук». 1969-78 гг.
• Малов С. Е., «Памятники древнетюркской письменности», М.— Л., 1951, с. 145—199 (уйгурский текст и перевод обеих легенд).
• Radloff W., Malov S., Suvarnaprabhasa, Das Goldglanz-Sutra — Bibliotheca Buddhica, т. 17 & 27, СПБ. 1913, 1930.
• Тенишев Э. Р. «Кутадгу билиг» и «Алтун ярук» // Советская тюркология. 1970. — № 4. — С. 24-31.
• Тенишев Э. Р. Грамматический очерк языка сочинения «Золотой блеск». АКД. Л., 1953.
• Яхонтова Н. С. Ойратский литературный язык XVII в. (по материалам «Сутры золотого блеска»): автореф. дис. канд. филол. наук. — Л.: Институт востоковедения АН СССР, 1983. С. 16.