Кызыл
Кызы́л (тув. тылыттан Кызыл, сах. кыһыл) — Арассыыйа Федерациятын куората, Тыва Өрөспүүбүлүкэтин киин куората. Кызыл куорат куораттааҕы киинэ.
Аата-суола уларыт
Аан бастаан 1914 сыллаахха Белоцарск диэн куорат быһыытынан төрүттэммит. 1918 сыллаахха оччотооҕу Арассыыйаҕа ыраахтааҕы эрэсиимэ сууллубутун, эстибитин кэннэ, Хем-Белдыр диэн ааттаммыт. Тува тылыттан тылбаастаатахха хем — «өрүс», белдыр — «өрүстэр холбоһор сирдэрэ» диэн буолар. 1926 сыллаахха Тыва Норуодунай Өрөспүүбүлүкэтэ Сэбиэскэй Сойууһу кытта доҕордоһуу уонна ыкса сибээстэһии сөбүлэһиитин түһэрсибитэ. Ол аатыгар, доҕордуу сыһыан олохтоммутун бэлиэтигэр, киин куораты, аны, Кызыл диэн уларытан ааттаабыттара (тувин тылыттан тылбаастаатахха "кыһыл" диэн суолталаах буолар)[1].
Физиката-географията уларыт
Турар сирэ уларыт
Кызыл куорат Тува котловинатыгар, Улахан Енисей (тываалыы - Бий-Хем) уонна Аччыгый Енисей (тывалыы - Каа-Хем) өрүстэр силбэһэн Үөһээ Енисейи (тывалыы -- Улуг-Хем) үөскэтэр сирдэригэр, Минусинскайдааҕы тимир суол ыстаансыйатыттан 390 килэмиэтир тэйиччи, турар. Куорат оруобуна Азия географическай киинигэр турар. Ол гынан баран, сорох учуонайдар уонна Азия түөлбэтигэр олорор куораттар ону кытта сөбүлэспэттэр, былдьаһаллар.
Нэһилиэнньэтэ уларыт
Омугунан састааба уларыт
2010 сыллааҕы биэрэпиһинэн, куоракка барыта 109 918 киһи олороруттан, тувинеһа 72 804 киһи, ол эбэтэр нэһилиэнньэ 68,09 бырыһыана этэ. Нууччата — 28,42 % (30 388 киһи), атыттар — 3,49 %.
Литэрэтиирэтэ уларыт
- Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-17-001389-2
Быһаарыылар уларыт
- ↑ Поспелов, 2002, с. 233—234