Маһмуд ал-Кашгари
Маһмуд ибн ал-Хусейн ибн Муһаммад ал-Кашгари (араб. محمود بن الحسين بن محمد الكاشغري — Maḥmūd ibnu 'l-Ḥussayn ibn Muḥammad al-Kāšġarī; Иссык-Күөл соҕуруулуу илиҥҥи кытылгар турар Барсхан куорак сиригэр 1028 эбэтэр 1029 сыллаахха төрөөбүт — Кашгар таһыгар баар Опал диэн сиргэ өлбүт, ол эрээри хаһан биллибэт, сорохтор сабаҕалыылларынан 1101 эбэтэр 1126 сыл буолуон сөп) — аатырбыт түүр филолога уонна лексикографа. Харахаан илигэр төрөөбүт. Кини саамай биллибит үлэтэ "Диван луҕат ат-Турк" ("Түүр тылларын тылдьыта") буолар: Маһмуд Кашгари араас түүр тылларын үөрэппит уонна олор тустарынан үлэ суруйбут.
Олоҕо уларыт
Төрдө уларыт
Маһмуд ал-Кашгари баай ыалга Барсхан куоракка төрөөбүтэ[1]. Барсхан улахан уонна күүстээх, ислам итэҕэллээх Харахаан илин киин куората этэ. Омельян Прицак диэн ааттаах Эмиэрикэ чинчийээччитэ сабаҕалыырынан Маһмуд ал-Кашгари өбүгэлэрэ Боҕрахаан диэн ааттаах Харахаан илин салайар аҕа ууһуттан төрүттээх этилэр[2]. Ону таһынан Маһмуд ал-Кашгари Хусейн ибн Муһаммад диэн ааттаах Барсхан куорат баһылыгын уола, Муһаммад Боҕрахаан диэн Кашгар баһылыгын сиэнэ уонна Харун ибн Сулейман Боҕрахаан диэн Харахаан баһылыгын хос сиэни буолуон сөп[3].
Олоҕо уларыт
Маһмуд ал-Кашгари бэйэтин кэмигэр үрдүк таһымнаах үөрэххэ үөрэммит. Садьиа диэн Кашгардааҕы мэдрэсэҕэ сылдьыбыт. Кини уһуйааччыларыттан биирдэстэрэ аатырбыт учуонай Имам Захид Хусейн этэ.
1056 сыллаахха Маһмуд ал-Кашгари эһэтэ Муһаммад Боҕрахаан Кашгар баһылыга буолбут. 15 ый буолан баран Муһаммад Боҕрахаан былааһын уолугар Хусеиҥҥэ (Барсхан куорат баһылыга, Маһмуд ал-Кашгари аҕата) биэрбит.[2].
Сотору буолан баран Хусейн уонна Муһаммад Боҕрахаан өстөөхтөртөн өлбүттэр, ол иһин Маһмуд ал-Кашгари 1057 сыллаахха Кашгартан куоппут. Кини арҕаа диэки, Мавераннаһрга, онтон Баҕдадка айаннаабыт. Ол кэмҥэ Баҕдады түүр-селдьуктар салайан олорбуттар.
Бу айан кэмигэр Маһмуд ал-Кашгари араас түүр тыллаах омуктар сирдэринэн сылдьыбыт, кинилэр олохторун-дьаһахтарын уонна тылларын кытта билсибит.
Сорох чинчийээччилэр сабаҕалыылларынан Маһмуд ал-Кашгари 1080 сыллаахха Кашгарга төннүбүт. Маһмуд ал-Кашгари өлбүт сыла уонна сирэ чопчу биллибэт, кини Кашгар таһыгар баар Опал диэн сиргэ көмүллүбүт буолуон сөп.
Махмуд ал-Кашгари суруйбут "Диван луҕат ат-Турк" аҥардас түүр тыллар тылдьыта эрэ буолбакка, түүр тыллаах омуктар олохторун-дьаһахтарын, култуураларын уонна былыргыларын туһунан буолар. Бу үлэ киэҥ хабааннааҕын иһин бастакы түүр энциклопедията да диэххэ сөп.
Маһмуд ал-Кашгари бэйэтин үлэтин 1072–1074 сылларга суруйбут уонна ал-Муктади диэн баһылыкка анаабыт.
"Диван луҕат ат-Турк" нууччалыы тылбаастара уларыт
- Махмуд ал-Кашгари. Диван Лугат ат-Турк / Перевод, предисловие и комментарии З.-А. М. Ауэзовой; индексы составлены Р. Эрмерсом. — Алматы: Дайк-Пресс, 2005. — 1288 с. — ISBN 9965-699-74-7
- Махмуд ал-Кашгари. Диван лугат ат-турк (Свод тюркских слов): В 3-х томах / Пер. с араб. А. Р. Рустамова под ред. И. В. Кормушина; предисл. и введ. И. В. Кормушина; примеч. И. В. Кормушина, Е. А. Поцелуевского, А. Р. Рустамова; Институт востоковедения РАН: Институт языкознания РАН. — М.: Восточная литература», 2010. — Т. 1. — 464 с. — (Памятники письменности Востока. CXXVIII, 1 / редкол.: Г. М. Бонгард-Левин и др.). — 800 экз. — ISBN 5-02-018202-8, ISBN 978-5-02-036424-0 (в пер.)
Эбии көр уларыт
Быһаарыылар уларыт
- ↑ Махмуд ал-Кашгари, 2005
- ↑ 2,0 2,1 Чоротегин Т. К. Махмуд Кашгари (Барскани) жана анын «Дивану лугати-т-турк» сөз жыйнагы: (1072—1077). Жооптуу редактор Өмүркул Караев. — Бишкек: Кыргызстан, 1997. — 169 бет, сүрөт, карта. — (ISBN 5-655-01222-7) (Махмуд Кашгари (Барскани) и его словарь «Дивану лугати-т-турк» (1072—1077) / Ответственный редактор Омуркул Караев). — С. 33-39; Omeljan Pritsak, Mahmud Kaşgari kimdir? // Türkiyat Mecmuası, İstanbul, 1953. — 10.Cilt. — S. 243—246.
- ↑ Махмуд Кашгарский — выдающийся учёный Центральной Азии. // Сайт «Время Востока» (www.easttime.ru)(суох сигэ — история). / Институт стратегического анализа и прогноза — Кыргызская Республика, г. Бишкек (28 Ыам ыйын 2007). Тургутулунна 24 Балаҕан ыйын 2012.
Кинигэлэр уларыт
- Боровкова Т. А. О губных согласных в «Дивану лугат-ит-турк» Махмуда Кашгари : библиография / Т. А. Боровкова // Тюркологический сборник. — Москва, 1966. — С. 24−28.
- Боровкова Т. А. К вопросу о долготе гласных в языке «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгари // Тюркологическая конференция в Ленинграде 7−10 июня 1976 г. Тезисы докладов. — Л., 1967. — С. 12−13.
- Короглы Х. Алп Эр Тонга и Афрасияб по Юсуфу Баласагуни, Махмуду Кашгари и другим авторам : К вопросу о взаимосвязях иранского и тюркского фольклора / Х. Короглы // «Советская тюркология». — 1970. — № 4. — С. 108−115.
- Кулиев Г. К. О форме винительного падежа типа sozin, tewesin в тексте «Divanu lugat-at-turk» Махмуда Кашгари : каталог / Г. К. Кулиев // «Советская тюркология». — 1970. — № 4. — С. 67−70.
- Кучкартаев И. Лексика «Дивану лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгари и современный узбекский литературный язык / И. Кучкартаев // «Советская тюркология». — 1972. — № 1. — С. 83−90. (Материалы данного номера посвящены 900-летию «Дивану лугат-ит-тюрк»)
- Искакова Н. Винительный падеж в словосочетаниях «Дивана» Махмуда Кашгари / Н. Искакова // «Советская тюркология». — 1977. — № 1. — С. 94−97.
- Баскаков Н. А. О древнем типе сказуемого в уйгурском языке эпохи Караханидов (на материале Словаря Махмуда Кашгарского) // Средневековый Восток. История, Культура, Источниковедение. — М., 1980.
- Наджип Э. Н. Махмуд Кашгари и его словарь «Диван-у лугат ит-турк» // Исследования по истории тюркских языков XI−XIV вв. / Э. Н. Наджип; АН СССР. Ин-т востоковедения; Отв. ред. А. Н. Кононов, Г. Ф. Благова. — М.: «Наука», 1989. — 283 с. — Библиогр.: С. 280−282. — С. 32−45. — ISBN 5-02-016993-5.
- Из «Диван лугат ат-турк» Махмуда Ал-Кашгари : [Фрагменты] // Поэзия древних тюрков VI−XII веков / Сост. И. В. Стеблева; Поэтический перевод Анатолия Преловского. — М.: «Раритет», 1993. — С. 111−147.