Руналар
Руналар — былыргы Германия биис-уустара туттубут, I-II үйэттэн XII үйэҕэ диэри Дания, Швеция уонна Норвегия сирдэригэр туттуллубут, X—XIII үйэлэргэ Исландияҕа уонна Гренландияҕа, онтон Швеция Даларнатыгар XIX үйэҕэ диэри туттуллубут сурук-бичик. Былыргы түүрдэр, венгрдар уонна булгардар алпаабыттарын бэлиэлэрэ эмиэ уһуктаах быһыылаахтар, рууналарга маарынныыллар, онон бу суругу-бичиги эмиэ рууна диэн ааттыыллар.
Руна диэн тыл бэйэтэ «кистэлэҥ» , «сибигинэйэн саҥарыы», «сибигинэйии» диэн өйдөбүллээх. Тыл этимологията билигин даҕаны бу тыл өйдөбүлүн уонна бэлиэлэрин саарбахтыыр эбит. Үгүс чинчийээччилэр руналар туохха туттуллалларын маннык диэн саарбахтыыллар: "практическай ис хоһоонноох эрэ буоллахтара дуу, эбэтэр сакральнай суолталаах суоллаах- иистээх буоллахтара дуу", дииллэр. Руналары тааска, тимиргэ, маска уонна уҥуохтарга кыһан оҥороллор; кинилэр Хотугу Европа дойдуларыгар христианствоны ылыммыттарын кэннэ латиницанан туттар буолбуттара. «Руналар» диэн термин бэйэтэ былыргы силистээх-мутуктаах. Барыта 5000- кэ руническай суруктаах, олортон улахан аҥара Швецияҕа булуллубут. Ону таһынан орто үйэтээҕи Европаҕа руническэй халандаар баар буола сылдьыбытатус-туспа сытыы быһыылаахтар, үрдүк уонна синньигэс оҥоһуктаахтар.
Руна өйдөбүллэрэ уларыт
Руна икки өйдөбүллээх. Үгэс уонна култуура чинчийээччилэрэ бу былыргы алпабыыт сурукка эрэ олоҕуран суруйуу, судургута суох сүҥкэн суолталаах эбит дииллэр. История уус-уран пааматынньыктара булуллубут бэлиэлэрэ ураты дьүөрэлии быһыллыбыттарын туоһулууллар. Таастар дьоһуннаах дьон туһунан өйдөбүнньүк туруорбуттар, ол дьон ааттарын быһан, эҥкилэ суох хорсун быһыыларын туһунан сибидиэнньэ биэрбиттэр. «Рунаны өйдөөбөт, сатаан быһаарсыбат киһи кыһыа суохтаах», диэн былыргы тиэкискэ суруллубут «Речи Высокого». Былыргы Скандинавия олохтоохторо бу бэлиэлэргэ улахан ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллара уонна сакральнай өйдөбүллэри оҥороллоро. Иккис өйдөбүлэ: билииҥҥи чараас эйгэни үөрэтии барыта былыргыттан кэлбит өйдөбүл буолар дииллэр. Хас биирдии киһи бэйэтэ билэр ханнык өйдөбүлү тутуһарын.
Руна көрүҥнэрэ уларыт
Скандинавскай-скандинавскай уонна германскай руналар төрүттэринэн 24 бэлиэлээх улахан футарк буолар. Бу германскай племялар былыр туттубут алпабыыттара буолар. Итини таһынан өссө 16 руналаах кыра футарк баар эбит, ону олоххо-дьаһахха тутталлар. Славянскай-славянскай руническай сурук-бичик суох этэ. Ол да буоллар, кинилэр толкуйдаан көрбүттэрэ буоллар. Ону аан бастаан историк уонна суруйааччы Антон Платонов суруйбута. Бу руническай символлар Скандинавия футаркатын былыргы тылынан, славянскай тылы тилиннэрии тыыныгар тутталлар. Арийскай- арманическай футарк III Рейх кэмигэр оҥоһуллубут. Бу классическай скандинавскай футарка майгынныыр эбит, ол эрэн сорох өйдөбүллэрин уларытан биэрбиттэр. Венгерскай-руническэй бэлиэлэргэ майгынныыллар, ол эрээри туох даҕаны сибээстэрэ суох эбит. Исландскай- чинчийээччи Леонид Кораблев көмөтүнэн, бу сотуртааҕыта саҥардыы биллибиттэр. Футарк икки чааска арахсар:хара уонна үрүҥ эрээккэ. Үрүҥ-үтүө, сырдык дьыалаҕа, хара-куһаҕан дьыалаҕа. Хара руналар киһиэхэ улахан куттталы аҕалыахтарын сөп. Түүрдээҕи- Таһыттан көрдөххө, германскай курдук эрээри, олох атын тылга — былыргы түүр тылларыгар майгынныыллар. Кэнники кэмҥэ руна араас көрүҥэ үөскүүр. Сорох практика кинилэри туһанар уонна туһанар практическай туһаны булалларын бигэргэтэр.
Саҥа руналар уларыт
Саҥа руналары арассыыйа учуонайа Василий Павлович Гоч 1998 сыллаахха оҥорбут. Ааптар бу бэлиэлэри «со творчество» диэн ааттыыр. Ол аата оҥоһуллубатахтар, «арыллыбыттар» эбит, 1998 сыллаахха, Крымҥа. 37 саҥа руна классическай футаркаттан уратыта, 32- һэ саҥа руналаах Эльорсибо диэн алпабыыт үөскэтиллэр. В.П.Гоч этэринэн, саҥа кэм кэлбит, ол иһин урукку бэлиэлэр үлэлээбэттэр, ити саҥаны оҥорууга аҕалбыта диир. Кини уруккумкэми түһүү кэмэ диэн ааттыыр. П.В.Гоч систиэмэтэ балай да уустук. Айааччы этэринэн, кини системата киһи нейроннай систематыгар сабыдыаллыыр уонна кини үрдүк духовнай самосознаниетын сайыннарар. Онон саҥа руналар киһи олоҕор улахан сабыдыаллаахтар. Руналар дьайыылара Ааспыт үйэ устатыгар руналар дьайыылара уларыйбат: билигин кинилэр былыр скандинавтар оҥороллорун курдук тутталлар. Кырдьык, аныгы киһи руна хайдах көмөлөһүөн сөбүн уонна ол кэм олоххо киириитин кытта ыкса сибээстээх буоллаҕа. Рун дьайыыта кинилэр дьүһүннэригэр сытар: кинилэр ханнык да саҥа хаачыстыбалар баалларын предмеккэ биллэрэллэр. Руналары анал сакральнай формулаларга уонна уруһуйдарга холбуохха сөп. Хотугу магия туһунан документальнай кэрэһиттэрэ олох бары түгэннэригэр улаханы кэрэһилииллэр. Кинилэр туһааннаах усулуобуйаны тутуһан үлэлээтилэр. Кэнники кэмҥэ руническай энергиялаах манипуляция, бэйэ гальдравтарын уонна да атын практикаларын ырытыы, атын үгэстэргэ тирэҕирии баар буолла.
Эргитиллибит руналар уларыт
Эргитиллибит руна өйдөбүлүн билгэлииргэ туһаналлар. Быраабыла быһыытынан, рунаны эргитии суолтата утарыта эбэтэр куһаҕан өттүгэр уларыйар. Магияҕа арыттаһыыны сэдэхтик туһаналлар эрээри, сыал-сорук эмиэ оннук буолуоҕа: атын бэлиэлэр дьайыыларын оннунан хаалларарга. Ону таһынан эргитэр-урбатар кыаҕа суох символлар бааллар: ханнык баҕарар балаһыанньаҕа биирдик көрөллөр.
Рууналар Юникодка уларыт
Руническай символлар таблицалара Юникодка уларыт
Алпабыыт үс көлүөнэҕэ арахсар уларыт
Алфавит делился на три рода (исл. Ættir «эттир», норв. Ætt «атт»); в каждом имеется по 8 рун. В первый эттир входили руны f, u, þ, a, r, k, g, w. Во второй — h, n, i, j, é (ih-wh), p, R (z), s. В третий эттир входили руны t, b, e, m, l, ŋ, d, o[1][2][3].
Каждая руна имела своё название. Первоначальные названия рун не сохранились, но существуют реконструкции, например:
| Руна | Аата | Тылбааһа | Транскрипция |
|---|---|---|---|
| 1 эттир | |||
 |
Fehu | «скот, имущество» | f, v |
 |
Uruz | «зубр» | u |
 |
Þurisaz | «шип» | θ |
 |
Ansuz | «бог» | a |
 |
Raidu | «путь» | r |
 |
Kauna | «факел» | k |
 |
Gebu | «дар» | g, γ |
 |
Wunju | «радость» | w |
| 2 эттир | |||
 |
Hagalaz | «град» | h |
 |
Naudiz | «нужда» | n |
 |
Isaz | «лёд» | i |
 |
Jara | «год, урожай» | j |
 |
Iwaz | «тис» | é (ih-wh) |
 |
Perþu | «кладезь памяти» | p |
 |
Algiz | «лось» | -R (-z) |
 или  |
Sowilu | «солнце» | s |
| 3 эттир | |||
 |
Tiwaz | «Тюр» | t |
 |
Berkana | «берёза» | b |
 |
Ehwaz | «лошадь» | e |
 |
Mannaz | «человек» | m |
 |
Laguz | «озеро» | l |
 |
Iŋwaz | «Ингви» | ŋ |
 |
Dagaz | «день» | d, ð |
 |
Oþila | «наследие» | o |
Руническай суруктары ханна булуохха сөбүй? уларыт
Руналары германецтар олорбут сирдэрин, ордук скандинавтар олорбут сирдэриттэн булуохха сөп. Археологтар сыл аайы рунологтарга үөрэтэллэр — ол курдук руническай суруктары чинчийээччилэр — уонна саҥа булумньулар диэн ааттаналлар. Былыргы улахан суруктар Германия хоту, Ютландия арыытыгар уонна Скандинавияҕа, онтон Европаҕа Герман омуктарын кытары тарҕанан, аныгы Украинаҕа уонна Босния территориятыгар тиийэ тарҕаналлар. Британ арыыларыгар уонна Фрландияҕа (билиҥҥи Недерланды) V- XI үйэлэргэ англосаксон эбэтэр англо-фриз руналара диэн руническай сурук вариана туттуллубута. Футарка бу көрүҥэ былыргы английскай уонна былыргы дьылларга бэйэлэрин икки ардыларыгар чугастык иһиллэр дорҕооннору толору туһанан бэриллибитэ. Руналар саамай киэҥник тарҕаммыт тииптэрэ-былыргы Скандинавия тылын суруйарга аналлаах IX үйэлэргэ үөскээбитэ. Манна даҕатан эттэххэ, кыра руналар суруктарыттан ордук Скандинавия арыытыгар уонна Данияҕа суруллубуттар. Викингалар балюстрадтарыгар уонна константининополь Соборугар уонна Сибэтиэй София Соборугар уонна Афин чугаһыгар Пирей гавань чугаһыгар турар мраморнай хахайга хаалларбыттара. Бүгүҥҥү күҥҥэ алта тыһыынча биллэр руническай суруктартан улахан аҥаара өлбүт руническай таастарга — стеллаларга быһыллыбыт. Руническай таастарга суруктар бары сакаасчыттар ааттарын суругунан ааҕыллан саҕаланаллар, ол кэнниттэн өлбүт уонна кини аймахтара сакаасчыты кытары сибээстээхтэр.
Түмүктээн эттэххэ, 2000-с сылларга тахсыбыт ытык бэлиэлэр ураты көстүүлэрин: Александр Асов суруйбут бэлиэтэ уонна руна бэлиэлэрэ. Былыргы уус-уран айымньыны хомуйааччылар, муудараһы, билиини араҥаччылааччылар диэн ааттыыллара. Славянскай үгэһи Асов өйдүүрүнэн: Славянскай сиэри-туому, Славяно-Ариийскай Ведтэрин кытта ситимниир, оттон руна таҥаралар тылларын ааттыыр.