Сарсыардааҥҥы аһылык

Сарсыардааҥҥы аһылык диэн утуйан туруу кэнниттэн аһааһын ааттанар.

Сарсыарда уһуктан туруутугар киһи этэ-сиинэ сынньанан, эньиэргийэтэ мунньуллан күүһүрэр-уоҕурар, эрчимирэр. Киһи утуйа сыттаҕына күүс киирэр курдук. Утуйа сыттахха кырдьык эт-сиин сытар, сынньанар. Бу кэмҥэ ис уорганнар үлэлээннэр киэһээҥҥи аһылыгы буһаран үллэрэннэр эти-сиини эньиэргийэнэн толору хааччыйаллар.

Сарсыарда утуйан туруохтан ыла үлэлээн-хамсаан иһии ордук таһаарыылаах. «Эрдэ турбут чыычаах тумсун соттор, онтон хойутаабыт хараҕын хастар» диэн өс хоһооно сарсыардаттан үлэлэммит үлэ ордук табылларын, киһи эрдэ туран үлэлээтэҕинэ барыһа элбиирин быһаарар.

Сарсыардаттан үлэлиир ордук туһалааҕын өй үлэтинэн дьарыктанар дьон үчүгэйдик билэллэр. Сарсыарда «Өй сытыы буолар» диэн этии баар. Киһи мэйиитэ сарсыарда сынньаммыта, күүһүрбүтэ чуолкайдык биллэр, урут тугу эмэ умнан кэбиспити кытта өйдөөн кэлиэххэ сөп. Сарсыарда киһи тугу билбитэ-көрбүтэ ордук өйүгэр түһүмтүө, хатанымтыа, уһуннук умнуллубат.

Дьон бары кэриэтэ сарсыарда тураат даҕаны үлэҕэ барыахтарын иннинэ тото аһыырга үөрэнэн хаалбыттар. Бу быһыы кинилэргэ букатын үгэскэ кубулуйбут. Киэһэ тото-хана аһаан, утуйан, сынньанан туран баран сарсыарда эмиэ тото аһыыллар. Буолан баран олус иҥэмтэлээх астары: кофены, саахардаах чэйи иһэллэр, ветчинаны, сыалаах халбаһыыны, ыһаарыламмыт хортуоппуйу, сымыыты, булочкалары, вафляны, мармелады, торту, шоколады сииллэр. «Сарсыардааҥҥы аһылыгы илии күүстээх үлэтинэн эрэ дьарыктанар дьон сөбүн көрөн аһыыллара ордук»,- диир уһун үйэлэниини дириҥник үөрэппит П.Брэгг.

Күнүскү кэм киһи кыайа-хото таһаарыылаахтык үлэлиир кэмэ. Элбэх аһы тото аһаабыт киһи мөлтөх үлэһит буолара ордук өйүнэн үлэлиир дьоҥҥо биллэр суол. Кини олоро түстэр эрэ уута кэлэр, сүрэҕэлдьиир, нэһиилэ хамсанар, барыга-бары ээл-дээл сыһыаннаһар, тугу да аахайбат. Сарсыардаттан тото аһаабыт киһи өйө-санаата эмиэ сыппыыр, утуктууруттан соло булбат, этэ-сиинэ элбэх аһы буһарарыттан илистэн, үлэлииригэр-хамсыырыгар өр кэмҥэ күүһэ-кыаҕа тиийбэт. Киһи сылайдаҕына, күүһэ-кыаҕа тиийбэтэҕинэ сылааргыыр, утуктуур. Урукку кэмҥэ киһи маннык быһыытын ситэ утуйбакка, уута хаммакка, этэ-сиинэ эбиэккэ диэри уһуктубат диэн оннооҕор анал үөрэхтээхтэр быһаарыылара баар этэ.

Киһи аһаабыт аһылыга ханнык да суола суох сүтэн хаалбат. Үлэттэн, хамсаныылартан үөскүүр эньиэргийэлэр ороскуоттарын кэнниттэн киһи этэ-сиинэ аһылыктан туох ордон хаалбытын аны төттөрү эргитэн, сыаҕа кубулутан уурунан иһэр оҥоһуулаах. Киһи аһаабыт аһыттан, испит уутуттан туох ордон хаалбытын этэ-сиинэ мунньунан уурунан иһэр. Сыа мунньуллуута, бүөргэ, үөскэ таастар үөскээһиннэрэ барылара аһылык эбэтэр туох эмэ туһата суохтар ордон хаалыыларыттан саҕаланаллар. Сүһүөххэ мунньуллар араас туустар эмиэ, итинник аһылыкка туус элбэҕиттэн үөскүүллэр.

Олус күүстээх, ыарахан, элбэхтик хамсанар үлэҕэ сылдьар дьон эрэ элбэхтик аһыахтарын наада. Ону даҕаны төһө аччыктыылларыттан көрөн, сөптөөхтүк аһыыллара эрэйиллэр.

П.Брэгг лаппа аччыктаан, ас наада буолбутун кэннэ биирдэ аһыахха диэн сүбэлиир. Кини бу сүбэтин хайдах толорору эмиэ үөрэтэр. Киһи киэһэ аһаан сынньанан сарсыарда туруутугар этэ-сиинэ эньиэргийэнэн толору хааччыллан үлэҕэ-хамнаска бэлэм буолан турар диэн этэр. Кини сарсыарда букатын да аһаабакка эрэ үлэлээбитинэн барыахха сөп диир. Түүн устата мунньуллубут эньиэргийэ ороскуоттаннаҕына, симэлийдэҕинэ эбиэт кэмигэр дьэ аһаан биэрдэххэ ас ордук иҥэмтэлээх буолар диэн быһаарар.

П.Брэгг бэйэтэ олус эрдэ туран сүүрэн-көтөн зарядка оҥорон, тымныы ууга сөтүөлээн кэлэн баран суруйар, ааҕар үлэтинэн 11 чааска диэри дьарыктанан баран биирдэ оҕуруот аһын эрэ сиир. Онтон 12 чаас кэнниттэн толору эбиэтэ дьэ буолар эбит.

Үчүгэйдик аччыктаабыт киһи аһылыгы иҥэринэр дьоҕура улаатан биэрэрин П.Брэгг ордук кичэйэн бэлиэтиир. Киһи ис уорганнара ас киирэригэр бэлэмнэнэн, аһы буһарар ферменнэрин бэлэмнэнэллэрин эмиэ быһаарар. Киһи аһылыгы куруук биир кэмҥэ аһыырга үөрэниитэ ас иҥэригэр эмиэ улахан суолталааҕын бэлиэтиир. Аһылык тобохторо ыраастанан киһи этиттэн-сииниттэн сөптөөхтүк таһаарыллан иһэллэрэ ас тобоҕо суох иҥэн иһэрин бэлиэтиир быһыы буолар. (1,19).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.