Туотаайы
Туотаайы (нууч. серощекая поганка, лат. Podiceps grisegena) — моонньоҕон саҕа улахан, хонууга сатаан хаампат атахтаах, кутуруга суох үөл кус.
Хотугу полушариеҕа үөскүүр, үксүн ойуур кэтирээһинигэр, ол гынан баран сорох сиринэн (холобур, Саха сиригэр) хоту туундараҕа өтөн киирэр ареаллаах, оттон соҕуруу кумах куйаарга тиийэ. Оччо көстүбэт-биллибэт көтөр, соҕотох уонна икки буолан сылдьар, отой сэдэхтик уйаланар сиригэр тарҕаммыт холуонньаннан олохсуйар эбит. Кыра, отунан үүммүт күөллэргэ уйаланар, үксүн уу отун күлүгэр сылдьар. Үргүттэххэ от быыһыгар саһа сатыыр эбэтэр умсан баран ыраатар. Уһуур кэмэ чопчута суох, ареалын соҕуруу өттүгэр муус устартан от ыйыгар диэри, хотугу өттүгэр — ыам ыйыттан атырдьах ыйыгар диэри. Уйатыгар үксүн 3—4 маҥан сымыыттаах. Кыһын соҕуруу көтөр. Соҕуруу байҕаллар чычаас, долгуна суох ууларыгар кыстыыр. Аҕыйах көтөр тоҥмот күөллэргэ кыстыыллар.
Уйаланар сиригэр чугас ньырдьаайы баар буоллаҕына үксүгэр үөнүнэн аһылыктанар, оттон ньырдьаайы суох буоллаҕына (Европаҕа уонна Хотугу Америкаҕа), балык сиир күрэстэһээччитэ суох буолан, балыгынан аһылыктанар эбит.
Арассыыйаҕа сэдэх уйаланар көтөрдөр ахсааннарыгар киирэр. Онон бэдэрээссийэ хас да субуйуогар Кыһыл кинигэлэрэригэр киирэ сылдьар. Саха сиригэр киин улуустарынан саас көтөн ааһар, хоту улуустарга уйаланар курдук. Кус балык аһылыктаах буолан хотулар этин оччо ахсарбаттар, онон бултаабаттар. Сүрдээх үчүгэйдик умсар, кынатын тосту ыттахха "аҕыйах ботуруоннаах киһи санаммат куһа" дииллэр.
Уйаланар ареала уларыт
Илиҥҥи көрүҥүн үөдүҥэ holboellii (подвид) уйаланар ареала сорҕото Илин Сибииргэ, сорҕото Хотугу Америкаҕа баар. Арассыыйа иһигэр Бүлүү, Витим алын тардыыларыгар, Байкаал кытыытыгар, Сахалииҥҥа, Хотугу Курил арыыларыргар уйаланара биллэр. Ону таһынан дьоппуон Хоккайдо арыытыгар. Уйаланар сирин хотугу өттө Саха сирин уонна Чукотка сэппэрээктээх туундаратынан кыраныыссаланар: хоту Дьааҥы өрүс тардыытыгар 68° х. к. диэри, Индигир өрүскэ 71° х. к. диэри, Халымаҕа, Анаадырга, Канчалан өрүс орто тардыытыгар[1]. Оттон соҕуруу өттө Арассыыйа сириттэн тахсар, Манчжурияҕа уонна Кыргыстааҥҥа тиийэр. Америкаҕа туотаайы Аляскаҕа, Канаада арҕаа уонна киин уобаластарыгар, Канааданы кытта кыраныыссалаһар АХШ штааттарыгар, Миннесотаттан илин[1].
Быһаарыылар уларыт
Өссө маны көр уларыт
|
Бу көтөргө сыһыаннаах сиппэтэх ыстатыйа. Көннөрөн уонна эбэн көмөлөһүөххүн сөп. |