Улугбек обсерваторията
Улугбек обсерваторията
Улугбек обсерваторията(узб.Ulug'bek rasadxonasi) - Орто үйэлэр улахан обсерваторияларыттан биирдэстэрэ.1424-1428 с. Самарканд таһыгар баар Кухак томторго Улугбек туттарбыта. Мухаммад Тарагай Улугбек, Тимур(Тамерлан) сиэнэ, 1394 с.эһэтэ өлүөн 11 сыл иннинэ төрөөбүтэ. Сарыабыс учууталларынан суруйааччы, философ Ариф Азари уонна улахан билиилээх математик, кэлин обсерваторияҕа көмөлөспүт Казы-заде Руми этилэр. Улугбек кыра эрдэҕиттэн математикаҕа улахан дьоҕурдааҕа биллибитэ. Кини Тимуру кытта Султанияҕа Маратка сылдьан,Персия учуонайа Насир ад-Дин ат-Туси(1201-1274 сс) туттарбыт Марагинскай обсерваториятын олус сөҕө-махтайа көрбүтэ. Арааһа ол, кэлин, уолчаан астрономияны үөрэтэригэр төрүөт буолбута. Самарканд салайааччыта буолан баран, Улугбек, уруккуттан биэбэйдии сылдьыбыт ыра санаатын - обсерватория тутуутун толорорго санаммыта. Улугбек, бу сүдү тутууга сүрүн сүбэһитинэн Румины ааттыыр. "Учууталым - наука былааҕын күөрэччи тутааччы, чахчыны буларга уонна чинчийиигэ суоллары ыйар улуу учуонай Казы заде-Руми көмөтүнэн уонна кыттыһыытынан обсерваторияны тутарга туруммуппут"- диэн суруйбут кини. Обсерватория - ураты тутуулаах уораҕай, онон, кини тутуугар сүрүн оруол архитекторга буолбакка, араас үнүстүрүмүөннэр кээмэйдэрин билэр уонна дьиэ иһигэр ханан туруохтаахтарын быһаарар Улугбекка уонна Румига сүктэриллэрэ. Кинилэр ылыммыт быһаарыылара хорсун уонна ураты этилэр диэн этэр тоҕоостоох. Обсерватория тутуута үс сылы быһа барбыта. 1420 с.(атын даннайдарынан - 1428-1429 сылларга)күһүнүгэр обсерватория дьиэтэ бэлэм буолбута. Араас прибордары оннуларын булларыы уонна бэрэбиэркэлээһин саҕаламмыта. Ол үлэнэн, Улугбек көрдөһүүтүнэн, Кашантан кэлбит астроном уонна чаҕылхай математик Джемшид ал-Каши(1373-1430) дьарыктаммыта. Обсерватория научнай бырагырааммата 30 сылга(Сатурн биир эргиирин кэмэ) суоттанан оҥоһуллубут. Улугбек Самарканд салайааччыта буолан, обсерватория үлэтин бары ымпыгар-чымпыгар куруук кыттыһар кыаҕа суох этэ. Ол эрээри обсерватория киниэхэ улахан суолталааҕын олорбут олоҕо бигэргэппитэ. Кини обсерваторияҕа мэлдьи кыһаллара, туох баар сүрүн үлэлэр научнай салайааччылара уонна өйөөччүлэрэ этэ. Бастакы уон сылга, обсерваторияны Джемшид ал-Каши салайбыта. Кини өлбүтүн кэннэ ити дуоһунас 70 саастаах Казы заде-Румига көспүтэ. Ол гынан Руми 6 сылынан, 1436 с. өлбүтэ. Обсерваторияҕа кытаанах кэмнэр үүммүттэрэ. Улугбек, оннооҕор, кэтээн көрүүнү тохтоторго уонна ситэтэ суох таблицаны таһаарарга санаммыта, ол эрээри, эдэр астроном, самарканд олхтооҕо Али Кушчи(1402-1474) сатаан, үлэни барытын чөлүгэр түһэрэн, Улугбегы, кэтээн көрүүлэри салгыырга итэҕэппитэ. Сороҕор, 1449 с.Улугбегы өлөрбүттэрин кэннэ, обсеватория үлэтэ тохтообута, дьиэтин религиознай фанатиктар алдьаппыттара диэн суруйаллар. Чинчийэн көрүүлэр түмүктэринэн, обсерватория, Улугбек кэнниттэн, өссө 20 сыл устата үлэлээбит эбит. 1469 с. Самарканд баһылыга Абу Сайда арҕаа Ираны сэриилиир похуодугар өлбүтүн кэннэ, учуонайдар баай-талым Гератка көспүттэрэ. Ол курдук учуонай Али Кушчи обсерваторияны быраҕан үөрэнээччилэрин кытта Гератка көһөргө күһэллибитэ. Онно, судаарыстыба бастакы миниистиринэн, учуонайдары, бөлөһүөктэри, худуоһунньуктары, муусукааннары уонна поэттары үлэнэн, харчынан өйүүр, Илин дойду биллиилээх поэта уонна тимуридскай Хорасан судаарыстыбаннай диэйэтэлэ Алишер Навои этэ. Өтөр кэминэн, самарканд астрономун Стамбулга ыҥырбыттара. Кини онно обсерватория үлэтин түмүгүн бүтэрбитэ уонна таһаарбыта. Улугбек обсерваториятыгар оҥоһуллубут астрономическай таблицалар, Илин Дойдуга аатыраллара, өр кэм устата ким да куоһарбатах бастыҥ чопчу этилэр. Европаҕа 1650 с.бэчээттэнэн тахсыбыттара. Кураанахсыйбыт обсерватория өр сылларга турбута уонна XVI үйэҕэ биирдэ Самарканд олохтоохторо көтүрбүттэрэ. https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%A3%D0%BB%D1%83%D0%B3%D0%B1%D0%B5%D0%BA%D0%B0 https://www.advantour.com/rus/uzbekistan/samarkand/observatory.htm https://www.advantour.com/rus/uzbekistan/samarkand/observatory.htm