Бикипиэдьийэ

Харахаан илэ

Харахаан илэ (перс. ایلک خانیان ‎– Ilak-e Khānīyān)[1] — Орто үйэтээҕи Киин Азияҕа баар буола сылдьыбыт ислам итэҕэллээх түүрдэр дойдулара.

Харахаан илин былааҕа

История уларыт

Төрдө уларыт

Харахааннар төрдүлэрэ чопчу быһаарылла илик. Карахааннар историяларын үөрэппит биллиилээх чинчийээччи Б. Кочнев этэринэн Карахааннар бэйэлэрин өбүгэлэрин Ираан номоҕор баар Афрасиаб диэн ааттаах Тураан баһылыгын дии саныыллара, ол иһин салайар аҕа ууһу "ал-Афрасиаб", ол эбэтэр "Афрасиаб ууһа" диэн ааттыыллара. Оттон суругунан источниктарга кинилэри Ханидтар эбэтэр Хаканидтар диэн ааттыыллар[2]. Бу этиини Харахааннар историяларын үөрэппит Эмиэрикэ чинчийээччитэ Роберт Данкофф бигэргэтэр уонна онно эбэн маннык диир: Харахааннар саныылларынан Афрасаб дьиҥнээх Алп Эр тунга диэн этэ[3].

Билиҥҥи билимҥэ туттуллар "Харахаан" диэн аат дьинҥнээх бэйэлэрин ааттанар ааттара буолбатах, ол эрээри XIX үйэтээҕи чинчийээччилэр ылыммыт ааттара. Бу аат төрдө хара-хаҕан диэн Харахааннар бэйэлэрин сололоро буолар. Ону таһынан илэк диэн аат сорох ардыгар эмиэ туттуллар.

Харахаан илин тэриллиитэ уларыт

 
1006 сыллаахха Харахаан илин сирэ

840 сыллаахха Уйгуур хаҕаната ыһыллыбытын кэннэ Эдгиш диэн ааттаах биистэн (чигили биис сороҕото) төрүттээх Исфидьаба Билгэ-Күл диэн тойон саҥа хаан буоларын биллэрбит[4]. Бу кэмтэн Харахааннар историялара саҕаланар буолуохтаах.

Билгэ-Күл уолаттара Хара Кадыр Арслан-хан (840–893), Базир Арслан-хаан (893–920) уонна Оҕулчак Арслан-хаан (893–940) Орто Азиятааҕы Мавераннаһрга сэриинэн барбыттар. территориятыгар сөргүтүллэллэр. Ол кэмҥэ Мавераннаһрга эмиэ түүр тыллаах Саманид дойдута үөскээбит. Абу Ибраһим Исмаил ибн Аһмад диэн Саманид баһылыга 893 сыллаахха Семиречьеҕа сэриинэн барбыт уонна олохтоох дьоҥҥо ислам итэҕэлин ыллаттарбыт[5]. Бу сэрии түмүгэр чигили бииһэ хоту, Иссык-Күөл диэки көспүттэр. 940-с сыллаахха бу сиргэ Харахаан илэ үөскээбит

Харахааннар мусульман буолуулара уларыт

920 сыллаахха йаҕма диэн ааттаах биис баһылыга Сатук исламы ылыммыт уонна аатын Абд ал-Карим диэҥҥэ уларыппыт.

Кэлин кини уола Муса ибн Абд ал-Карим Боҕра-хаан (956–958) Харахаан илигэр исламы тарҕатан саҕалаабыт. Бэйэтин солотун "хаан" диэнтэн араабтыы "султан ас-салатин", ол эбэтэр "султаннар султаннара" диэҥҥэ уларыппыт.

Сулейман ибн Абд ал-Карим диэн ааттаах Муса быраатын баһылыктыыр кэмигэр (958–970) Харахаан илин дьоно бары мусульман буолбуттар[4].

Мавераннаһр холбоһуута уларыт

 
1000 сыллаахха Харахаан илэ

Сулейман уолаттара Али (970–998) уонна Хасан ("Шэгаб ад-Даула", ол эбэтэр "ил сулуһа" диэн биллэр) (970–992) кэмнэригэр Харахаан илигэр икки былаас олохтонор. Али ибн Сулейман "Арслан-хаан" диэн ааты ылынан баран Кашгарга олохсуйбут, оттон кини быраата Хасан ибн Сулейман "Боҕра-хаан" диэн ааты ылынан Баласагуҥҥа көспүт.

992 сыллаахха кинилэр Мавераннаһры утары сэриилэһэргэ сананаллар.

Ол кэмҥэ Саманид дойдута мөлтөөн Харахааннарга утарсар кыаҕа суох буолбут.

Хас да сыллаах сэрии түмүгэр Али Арслан-хаан уола Наср ибн Али Арслан-хаан (998–1017) Саманид дойдутун үлтүрүппүт уонна Мавераннаһры бэйэтин дойдутугар холбообут.

Харахаан илин ыһыллыыта уларыт

1040 сыллаахха Харахаан дойдута икки аҥы арахсыбыт: Арҕааҥҥы Харахаан уонна Илиҥҥи Харахаан үөскээбиттэр.

1089 сыллаахха Арҕааҥҥы Харахаан сельдьуктарга бэриммит. Онтон 1141 сыллаахха Илиҥҥи Харахаан харакытайдар былаастарын ылыммыт.

Харахаан баһылыктара уларыт

Харахаан илин баһылыктара уларыт

  1. Билгэ Күл Кадыр Арслан-хаан (840—893)
  2. Базир Арслан-хаан (893—920)
  3. Оҕулчак Арслан-хаан (893—940)
  4. Сатук Боҕра-хаан (942—955)
  5. Муса Байташ Буҕра-хаан (955—970)
  6. Харун Буҕра-хаан (970—993)
  7. Бастакы Хасан Али I (993—998)

Арҕааҥы Харахаан баһылыктара уларыт

  1. Насри ибн Али (999—1012)
  2. Аһмад (1012—1016)
  3. Муһаммад (1016—1024)
  4. Али-тегин (1024—1034)
  5. Йусуф (1034)
  6. Хусейн (1034—1040)
  7. Ибраһим б. Наср Табҕач-хаан (1040—1068)
  8. Шамс ал-Мульк (1068—1080)
  9. Хызр-хаан (1080—1087)
  10. Аһмад-хаан б. Хызр (1087—1095)
  11. Маһмуд-хаан (1095—1097)
  12. Сулейман-тегин (1097—1098)
  13. Дьибраил Кадыр-хаан (1098—1102)
  14. Муһаммад-тегин (1102—1129)
  15. Үһүс Наср (1129)
  16. Аһмад-хаан (1129—1130, 1132)
  17. Иккис Ибраһим Боҕра-хаан (1130—1132, 1141—1156)
  18. Үһүс Махмуд-хаан (1132—1141)
  19. Али (1156—1190)
  20. Масуд (1163—1178)
  21. Үһүс Ибраһим Боҕра-хаан (1178—1201)
  22. Осман (1201—1212)

Илиҥҥи Харахаан баһылыктара уларыт

  1. Сулейман Арслан-хаан (1042—1055)
  2. Иккис Муһаммад Боҕра-хаан (1055—1057)
  3. Бастакы Ибраһим Боҕра-хаан (1057—1059)
  4. Маһмуд (1059—1074)
  5. Омар (1074—1075)
  6. Иккис Харун II Боҕра-хаан (1075—1102)
  7. Дьибраил Кадыр-хаан (1102—1103)
  8. Аһмад Арслан-хаан (1103—1130)
  9. Иккис Ибраһим Боҕра-хаан (1130—1156)
  10. Үһүс Муһаммад Боҕра-хаан (быһа холоон 1156—1180)
  11. Иккис Йусуф Тамҕач-хаан (1180—1205)
  12. Төрдүс Муһаммад Боҕра-хаан (1205—1211)

Быһаарыылар уларыт

  1. ↑ Golden, Peter. B. (1990), "The Karakhanids and Early Islam", in Sinor, Denis, The Cambridge History of Early Inner Asia, Cambridge University Press, pp. 354, ISBN 0-521-2-4304-1 
  2. ↑ Кочнев Б. Д. Караханидский каганат // Очерки по истории государственности Узбекистана. — Ташкент: Шарк, 2001. — С. 65—66.
  3. ↑ Robert Dankoff. Qarakhanid Literature and the Beginnings of Turco-Islamic Culture. vlib.iue.it. Тургутулунна 25 Кулун тутар 2020.
  4. ↑ 4,0 4,1 Кочнев Б. Д., «Нумизматическая история Караханидского каганата (991—1309 гг.)», с. 147.
  5. ↑ Гафуров Б. Г., 1958.

Кинигэлэр уларыт

  • История Узбекской ССР, т. 1. Таш., 1967;
  • Валитова А. А., К вопросу о классовой природе Караханидского государства, «Тр. Киргизского филиала АН СССР», т. 1, в. 1, 1943.
  • Кочнев Б. Д., Нумизматическая история Караханидского каганата (991—1209 гг.). Москва «София», 2006
  • Кусаинова М.А. История Казахстана. — Шың Кітап, 2006. — С. 354. — ISBN 9965-9784-4-1
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Харахаан_илэ&oldid=356025»