Чыҥыс Хаан көмүллүбүт Ытык сирэ

Чыҥыс Хаан 65 сааhыгар, аттан дэлби түспүтүн уйуммакка 1227 сылга бэс ыйын 12 күнүгэр, тангуттар судаарыстыбалара Си Ся утары поход кэмигэр анараа дойдуга аттаммыта. Бэйэтин тиhэх этиитинэн, кини уҤуоҕа Хэнтий хайатыгар аҕалыллан, төрөөбүт-үөскээбит Бурхан-Халдун хайатын тэллэҕэр көмүллүбүт. Эдэр сылдьан манна кини элбэхтэ баай аймахтарыттан тайджиуттартан уонна меркиттартан быыhанан элбэхтэ саспыт, куоппут сирэ.

Онон өрүс, Монголия. Тэмүдьин төрөөбүт уонна улааппыт сирэ.

XVII үйэҕэ Тибет уонна Монголия ламаистара Чингисхан көмүллүбүт сиринэн Ордоска баар Ихи-Эджен-Хоро (Хоро ыраахтааҕыта диэн) диэн сири биллэрбиттэр. Нуучча айанньыта Потанин манна Чингисхан ытык уӨуоҕун көрдүм диэн суруйбута, бу сири көлүөнэттэн көлүөнэҕэ ураанхай бииhин гвардеецтара харабыллыыллара үhү. Сылга биир күҥҥэ ытык сылгыны сиэртибэлииллэрэ үhү, онтон былыр дьону кытта сиэртибэлииллэр эбит. 1939 сыллаахха, Чан Кайши уурааҕынан, японецтартан күрэтэн бу ытык маллары Тибекка биир манастыырга көhөрбүттэр. Онтон кэлин Ордоска төнүннэрбиттэр. Кытайдар этиилэринэн өссө 1950 сыллаахха Чингисхан уҥуоҕа Цинхай провинцияҕа булуллан, мавзолей тутуллубут үhү. Ол эрээри доктор этэринэн, бу Чингисхан уҥуоҕа буолуон сатаммат. Кытай бэйэтин инник Чингисханы арбаан, Улуу Кытай норуотун киhитэ этэ дии сатыыр.

Марко Поло суруйбутунан, Чингисхан көмүллүбүт сирэ Алтай буолар эбит. Улуу ханнары онно көмө илдьэ иhэн, суолларыгар көрсүбүт дьоннорун барытын анараа дойдуга тойоҥҥо сулууспалыы бар диэн өлөрөн иhэллэр эбит. Эмиэ бу үйэҕэ киирэн баран, Пекинтан Чингисхан көмүллүбүт сирин буллубут диэн иhитиннэрии баар буола сылдьыбыта. Синьцзянь провинциятыгар (Уйгурия) монгол-китай кыраныыссатын икки ардыгар, Алтай хайатын тэллэҕэр көhүннэ диэн буолбута. Кытай ученайдара Чингисхан уҥуоҕа бу сир диэки сытар буолуон сөп диэн ыйаллар. Кырдьык кини армията бу сирдэринэн сүгүн кыаттарбатах меркиттары эккирэтэн элбэхтэ айаннаабыта. Чингисхан туохтан өлбүтүн туhунан хас эмэ версия баар. Дьиикэй аттары күрэтэ сылдьан, ата эмискэ туохтан эрэ соhуйан туора ыстаммытыгар, бырахтаран онтон мөлтөөн Орто дойдуттан арахсыбыт. Марко Поло суруйарынан, охтон бааhыран өлбүт, монгол номоҕунан уола Джучи кистэлэҥ өлөрүөхсүттэри ыыппыт буолуон сөп. Плано Карпини суруйарынан үөhээ халлаантан чаҕылҕан түhэн Улуу сирдьити илдьэ барбыт. Онтон монгол номоҕунан, тангут ханшата, кырасаабысса Күрбэлдьин-хотун түүн тииhинэн хабарҕатын быhа ытыран бааhырдыбыт, онтон хаана баран өлбүт. Оннук тангут кыыhа имири кыргыллыбыт норуотун иhин ситиспит.