Байкаал хайалаах систиэмэтэ

Байкаал хайалаах систиэмэтигэр Байкаал күөл арҕаа уонна илин биэрэктэрин сис хайалара (Прибайкалье), Байкаалтан соҕуруулуу-илин территория (Забайкалье) киирэллэр. Бу хайалаах систиэмэ олбоҕо хайалар байкальскай иҥээһиннэниилэрин кэмигэр протерозойскай эраҕа үөскээбит. Хайалар үөскээһиннэрин кэнники кэмнэригэр Забайкалье балачча улахан өттө тектоническай хамсааһыннартан күүскэ уларыйбыт.

Прибайкалье

Байкаал күөлүн хотунан уонна хотугулуу-арҕаанан иилиир сис хайалар орто үрдүктээхтэр. Ити хайалар чыпчааллара хаптаҕайдар биитэр мүлүгүрдэр. Былыргы кэмҥэ үөскээбит хайалар палеозойскай эра бүтүннүүтүн, мезозойскай эра бастакы аҥарын усталарыгар үлтүрүйэн тэҥнэниллибиттэр. Ол кэнниттэн хайыттыынан, сиҥниинэн доҕуһуолламмыт уопсай өрө көтөҕүллүү буолбута. Прибайкалье сорох сирдэригэр сир хаҕын хамсааһына билигин да буолар. Сир хамсааһына манна 8 баалга тиийэ күүстээх. Прибайкалье климата тосту континентальнай, кыһына тымныы, сайына итии. Сыллааҕы сөҥүүтэ 200-400 мм. Сис хайалар арҕааҥы эниэлэрэ илиҥҥилэрдээҕэр ордук сииктээхтэр. Байкаалга, Ангараҕа түһэр үгүс өрүстэр Прибайкалье сис хайаларыттан сүүрүгүрэллэр.

Забайкалье

Забайкальеҕа тас быһыыларынан сүүнэ улахан хопполору санатар, 1800 м диэри үрдүктээх туруору эниэлээх хайалар киэҥ хаптаҕай массивтара баһыйаллар. Сис хайалар кэккэлэһэ бараллар уонна кэтит хаптаҕай хотооллорунан араарыллыбыттар. Манна ордук улахан сис хайаларынан Яблоновай, Борщовочнай буолаллар. Арҕаа, киэҥ сири ылан, Витим хаптал хайата сытар. Забайкалье климата Соҕуруу Сибиир атын чаастарын климаттарынааҕар ордук хаҕыс уонна континентальнай. Кыһынын манна халлаан өрүү ыраас. Тохсунньу орто температурата соҕуруулуу-илин -330С тэн, тымныы арыт -580С буолар. Сайына итии, бэл куйаас даҕаны. От ыйын орто температурата +220С кэриҥэ. Куйаас арыт +400С буолар. Хайаларга сөҥүү 400 мм кэриҥэ түһэр. Хаара чараас, ортотунан 20 см. Забайкалье өрүстэрэ Лена, Амур, сорохторо Енисей тардыыларыгар киирэллэр. Өрүстэр сүнньүнэн сайыҥҥы ардахтартан ууланаллар. Селенга өрүс хочотун, Шилка, Аргунь икки ардыларын быйаҥнаах почвалаах тыа быыстаах истиэп уонна истиэп ылаллар. Манна үүнээйини үүннэриинэн дьарыктанарга климатын усулуобуйата балачча табыгастаах.