Быһыы 1
Быһыы уратыта уларыт
Араас тыастары үтүктэр тыллар аан маҥҥай үөскээбит тылларынан буоллахтарына, хамсааһыннары бэлиэтиир тыллар киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ үөскээбиттэр. Ол курдук кэл, тур, бар, сыт, быс, оҥ диэн хамсааһыннары быһаарар сахалыы тыллар биирдии сүһүөхтээхтэрэ олус былыргы төрүттээхтэрин уонна тыастары үтүктүү кэнниттэн үөскээбит тыллар буолалларын быһаарар.
Киһи оҥорор хамсаныыларын быһаарар элбэх тыллартан биһиги быс диэн тылтан салгыы үөскүүр тыллары ырытыахпыт.
Быс диэн сахабыт төрүт тыла. Бу тылтан саҕаланан быһыы диэн тутта сылдьар быһыыбыт, тугу эмэ оҥорорбут, тутарбыт барыта холбуу ааттанар.
Быс диэн тугу эмэ быһа тардыы, тугунан эмэ быһыы ааттанар. Быс диэн саха төрүт тылыттан «ыы» диэн ытааһын сыһыарыытын эбиллиититтэн быһыы диэн киэҥ өйдөбүллээх, куһаҕан өттө баһыйар тыл үөскүүр.
Өйбүт-санаабыт төрүтэ, тугу оҥорорбут барыта быс диэн тылтан үөскүүр быһыы диэн тылга иҥмит. Бу тыл хамсааһыны, киһи тугу оҥорорун барытын быһаарар.
Быһыы диэн тыл быһаҕынан, туох эмэ биилээҕинэн быһыыны биллэрэрэ бу тыл сэрэхтээҕин, кутталлааҕын, киһи, ордук улаатан иһэр оҕо тугу оҥороругар барытыгар олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһыахтааҕын биллэрэр.
Быһыы диэн тыл киһи оҥорор бары быһыытын; үчүгэйин уонна куһаҕанын барытын холбуу ылан быһаарарыгар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттээх өйдөбүллэнэр. Киһи оҥорор быһыыларыттан көрөн сыаналаан үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылаах киһи диэн тус-туспа араарыыны оҥороллор.
Быһыы диэн киһи хайдаҕын быһаарыыга сүрүн суолталаах тылбыт. Киһи оҥорор быһыыларыттан көрөн хайдах киһитэ, киһилии быһыылааҕа быһаарыллар.
Хас киһи оҥорор быһыылара бары тус-туһунаннар. Ханнык эрэ быһыы сорох киһиэхэ үчүгэй буоллаҕына, үгүстэргэ куһаҕан буолуон сөп. Ол курдук арыгы истэҕинэ арыгыһыт киһи бары баҕа санаата туолан киниэхэ үчүгэй буоллаҕына, арыгылыы сылдьар киһи үгүстэргэ куһаҕаннык көстөр. Уоруйах уордаҕына үчүгэйи оҥордум диэн сананара атын дьон санааларыгар куһаҕан буоларын, туораталларын бары билэбит.
Быстахха, быһыы үөскүүр. Быһыы саха тылыгар олус киэҥ, дириҥ өйдөбүллээх тыл. Бу тыл быһаҕынан дуу, тугунан дуу быһары тэҥэ, киһи майгынын, оҥорор быһыытын холбуу ылан быһаарар.
Быһыылаах диэн тыл кыһан, чочуйан, быһаҕынан быһан оҥоруллубуту, туох эрэ ураты көрүҥ биэрбити биллэрэр. Киһилии быһыылаах диэн эттэхтэринэ киһи оҥорор быһыыларын оҥорор, киһилии өйдөөх-санаалаах киһи буолар.
Быстах диэн быһыллыбыт, кылгас, ситэ толкуйдамматах, быһаарыллыбатах быһыыны тэҥэ, түргэнник буолан ааһар быһыылары ааттыыбыт. Тугу эмэ туһалааҕы эбэтэр саҥаны айыыны оҥороору сыыһа-халты тутуннахха эбэтэр бу быһыы табыллыбатаҕына, сатамматаҕына быстах быһыы үөскүүр. Киһи оҥорор бары быһыылара туохтара эмэ табыллыбатар эрэ быстах быһыыга кубулуйуохтарын, куһаҕан өрүттэниэхтэрин сөп. Ол иһин киһи бары оҥорор быһыыларын дириҥник ырытан, сыаналаан баран оҥордоҕуна эрэ киһилии быһыылар үөскүүллэр.
Бу быһаарыы оҕолору үөрэтиигэ хайаан да тутуһуллара наада. Ол курдук оҕо саҥаны, урут оҥорботоҕун, саҥаны айыыны оҥоро охсор санаата аһара элбэҕинэн тугу эмэни оҥороору сыыһа-халты туттунан субу оҥоро сатыыр үчүгэй да быһыытын быстах быһыыга, куһаҕаҥҥа кубулутуон сөп. Түргэнник тиийэ охсоору тиэтэйэн быһалыы бараары ситэ тоҥо илик күөлгэ киирэн, урут оҥорботоҕун, саҥаны айыыны оҥороору оҕо ууга түстэҕинэ кини тиэтэйэр санаата быстах быһыыны үөскэтиэн сөп.
Быстахха былдьаныы диэн сыыһа-халты туттунан туохха эмэ түбэһии эбэтэр туох эмэ соһуччуга, күүппэтэххэ киирэн биэрии ааттанар. Тиэтэйииттэн, ыксааһынтан, кыратык эмэ быһалыы бара сатааһынтан, киһи оҥороруттан атыннык, тиэрэтик, ол аата саҥаны айыыны оҥорон, бары билэр, тутуһар суолбут быраабылатын тутуспакка быһалыы сүүрэн суолу туораары массыынаҕа киирэн биэрии быстахха былдьаныы диэн ааттанар.
Быстыы диэн туох эмэ тутулуга быстарын тэҥэ, тиийиммэт-түгэммэт буолуу, эрэйдэнии, күүс-кыах суох буолуута, дьадайыы ааттанар. Быс, быһар диэнтэн быһах диэн тыл үөскээбит. Төрүт сахабыт тыла. Саха дьоно бэйэлэрэ уһанан, оҥорон таһаарбыт быһахтара буолар. Таас, уҥуох, чаҥ, тимир да быһаҕы барыларын саха дьоно оҥорбуттарын, туһаммыттарын бу быс диэн хамсааһыны биллэрэр тылтан быһах диэн тыл үөскээбитэ быһаарар. Ол аата аан маҥнай быс диэн хамсааһынтан быһыы, онтон быһыыга туһалыыр быһахтар оҥоруллан тахсыбыттар. Сахабыт тыла сайдан иһиитэ итинник дириҥ тутулуктааҕын таба өйдөөн уларыппакка, ордук күүскэ харыстыахпыт этэ.
Быһаарар диэн тыл быс, араар диэн тыллартан үөскээбит. Элбэхтэ быстахха, араартаатахха туох барыта ордук чуолкайданан, иһигэр туох баара ырытыллан тахсарын чопчулаан биллэрэр.
Быһаарыы диэн тугу эмэ дириҥник хасыһан, илдьиритэн, бысталаан, туох иһигэр баарын ырытан таһааран билии, үөрэтии ааттанар.
Тугу эмэ быһаарарга олус дириҥник ырытыы, билии наадатын сахалар былыргыттан билэннэр туһаналлар эбит.
Быһаарыы диэн тылтан салгыы быһаарыылаах диэн тыл үөскээбит.
Сахабыт тылын төрүт тутулугун үрэйбэккэ, алдьаппакка эрэ туһана сылдьарбытыттан тылбыт үйэтэ уһуо этэ. Быһыы диэн киһи майгынын уонна тугу оҥорорун барытын быһаарар тылбыт «ыы» диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ, киһи тугу оҥороругар, хайдах хамсанарыгар барытыгар олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһыахтааҕын уонна бэйэтэ майгынын тупсара сылдьара наадатын биллэрэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн быһыы эмиэ икки өрүттээх өйдөбүллээх. Бу тыл ордук тиэтэйии, ыксааһын, сыыһа-халты хамсаныы куһаҕан быһыыны үөскэтэрин быһаарара ордук олохтоох. Киһилии быһыыта суох киһи киһи буолара өссө биллибэт. (1,29).
Туһаныллыбыт литература уларыт
1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.