Италия

Италия (ит. Italia), официаллык Италия Өрөспүүбүлүкэтэ (ит. Repubblica Italiana) диэн Соҕуруу Европаҕа, Италия тумул арыытыгар уонна Сир ортотунааҕы байҕал икки ордук улахан арыыларыгар, Сицилияҕа уонна Сардинияҕа баар дойду. Италия хоту Альпа нөҥүө Франциялыын, Швейцариялыын, Австриялыын уонна Словениялыын кирбиилэhэр. Италия тумул арыытыгар Сан Марино уонна Ватикан диэн тутулуга суох иллэр бааллар.

Италия Өрөспүүбүлүкэтэ Repubblica Italiana
Өрөгөй ырыата: Il Canto degli Italiani (атын аата Inno di Mameli)
Location of Italy Location of  Италия  (dark green) – in Эуропа  (light green & dark grey) – in the Эуропа Унията  (light green)  —  [Legend]
Киин куората (уонна саамай улахан куорат)		Рим 41°54′N, 12°29′E
Ил тыла		Италия1
Олохтоохтор ааттара		Италиялар
Дьаhалтата		Өрөспүүбүлүкэ
-	Бэрэсидьиэн	Сердьо Маттарелла
-	Премьер-министр	Дьузеппе Конте
Историята
-	Холбоhуу	17 кулун тутар 1861
-	Өрөспүүбүлүкэ	2 бэс ыйа 1946
ЭУ кыттыыта		25 кулун тутар 1957 (тэрийээччи кыттааччы)
Иэнэ
-	Бүтүн	301,338 km² (71с) 116,346,5 sq mi
-	Уу (%)	2.4
Олохтоохторо
-	1 кулун тутар 2008 estimate	59,715,627 (23с)
-	Алтынньы 2001 census	57,110,144
-	Олохтоох чиҥэ	197.6/km² (54th) 511,7/sq mi
БИО (АКП)		2007 estimate
-	Total	$1,787 trillion (10с)
-	Per capita	$30,365 (IMF) (25с)
БИО (номинал)		2007 estimate
-	Total	$2,104 миллиард (7с)
-	Per capita	$35,745 (IMF) (20с)
Дьини (2000)		36 (medium)
КСИ (2005)		▲ 0.941 (high) (20с)
Валюта		Эуро (€)2 (EUR)
Кэм зоната		CET (UTC+1)
-	Сайыҥҥы кэм	CEST (UTC+2)
Ил домен		.it3
Телефон кода		+39

Италияҕа Европа култууралара үөскээбиттэрэ, холобур, этрускалар уонна римнэр, кэлин университеттар уонна Ренессанс хамсааhына. Италия киин куората Рим үйэлэр тухары Арҕаа цивилизация киинэ этэ.

Бүгүн, Италия демократтыы өрөспүүбүлүкэ уонна сайдыылаах дойду. Европа Униятын уонна NATO тэрийбит кыттааччыта. G8, OECD, Аан Дойду Атыы Тэрилтэтин, Европа Сүбэтин, Арҕаа Европа Униятын, Орто Европа Инициативатын уонна Шенген кыттыылааҕа.

Этимологията

Italia диэн тыл хантан төррүттээҕэ чопчу биллибэт. Ордук тарҕаммыт көрүүгэ олоҕурбут тиэрмин Греция иһиттэн кэлбит уонна “торбостор дойдулара” диэн өйдөбүллээх. Атыыр оҕус Италия соҕуруу өттүгэр олорор норуоттар символлара этэ. Бастаан Italia аата соҕурууҥҥу Италияҕа туттуллар эрэ этэ (билиҥҥи Калабрия провинциа).

Тас политиката

Аан дойду чилиэнэ

• Холбоһуктаммыт Нациялар Тэрилтэ (1955)
• НАТО (1949)
• Эуропа сэбиэтэ (1949)
• Эуропа союза (1957)
• Уон бөлөҕө (1964)

Сэбилэниилээх күүстэр

Италия Сэбилэниилээх күүстэригэр: армия, флот, халлаан күүстэрэ, карабинердара киирэллэр.

2005с. Тохсунньу 1 күнүттэн байыаннай истипиэндьийэ көтүллүбүтэ. Ити иннинэ Италияҕа ыҥырыллар саас 18 саастан саҕаланар, сулууспа болдьоҕо 10 ый этэ.

Италияҕа байыаннай истипиэндьийэни уонна профессиональнай армияны тэрийэр туһунан сокуон ылылыммыта. Ахсынньы 31 күнүгэр 1985с. төрөөбүт эдэр дьон армияҕа ыҥырыллыбаттар.

Административнай түҥэтиитэ

Италия — унитарнай судаарыстыба. Судаарыстыба киин куората - Рим. Дойду 20 уобаласка түҥэтиллибит - Валле-д’Аоста, Ломбардия, Трентино-Альто-Адидже, Фриули-Венеция Джулия, Пьемонт, Лигурия, Венеция, Тоскана, Умбрия, Эмилия-Романья, Марке, Абруццо, Лацио, Молизе, Базиликата, Кампания, Калабрия, Апулья, Сардиния уонна Сицилия (кинилэртэн 5 - Сицилия, Сардиния, Трентино-Альто-Адидже, Валле-д’Аоста и Фриули-Венеция-Джулия — ураты статустаахтар), административнай- территориальнай бас билии быһыытынан 110 провинция баар. Бэйэбит уочараппытыгар коммунальнай хаһаайыстыбаларга, уопсайа 8101 коммунальнай көрүҥҥэ арахсабыт. Автономнай уобаластарга бэйэлэрин бэрэстэбиитэллээх органнара - уобаластааҕы сэбиэттэр уонна толоруулаах органнар-джунттар, уобаластар уонна автономнай провинциялар Конституцияҕа суруллубут боппуруостарга уобаластааҕы уонна провинция сокуоннарын ылыныахтарын сөп.

Уобулас	Киин куората	Болуоссата (км’2)	Нэһилиэнэтэ
Тоскана	Флоренция	22 997	3 677 000
Пьемонт	Турин	25 399	4 401 000
Фриули-Венеция-Джулия	Триест	7855	1 222 000
Трентино-Альто-Адидже	Тренто	13 607	1 007 000
Лацио	Рим	17 207	5 561 000
Базиликата	Потенца	9992	591 000
Умбрия	Перуджа	8456	884 000
Сицилия	Палермо	25 708	5 030 000
Кампания	Неаполь	13 595	5 811 000
Ломбардия	Милан	23 861	9 642 000
Абруццо	Л’Акуила	10 794	1 324 000
Калабрия	Катандзаро	15 080	2 007 000
Молизе	Кампобассо	4438	320 000
Сардиния	Кальяри	24 090	1 666 000
Лигурия	Генуя	5421	1 610 000
Венеция	Венеция	18 391	4 832 000
Эмилия-Романья	Болонья	22 124	4 276 000
Апулия	Бари	19 362	4 076 000
Валле-Д’Аоста	Аоста	3263	126 000
Марке	Анкона	9694	1 553 000

Экономиката уонна үпэ

Харчы кээмэйэ — евро. 2018 сыллааҕы туругунан Италияҕа үлэ төлөбүрүн орто кээмэйэ 2595 евро (брутто) уонна 1878 евро социальнай уонна чааһынай чэпчэтиилэри учуоттаабакка (нетто) ыйга. 2019 сылга Евросойуус ВВП Италияҕа кылаата 11,3% тэҥнэһэр.

Италия-үрдүк сайдыылаах индустриальнай- аграрнай дойду. Ордук индустриальнай уонна үрдүк сайдыылаах хотугу уонна мөлтөх сайдыылаах, аграрнай соҕуруу.

Тыа хаһаайыстыбатыгар таба иитиитэ баһыйар. Сүрүн култууралара-сэлиэһинэй, кукуруза, рис (Европаҕа хомуйар 1- кы миэстэ; сылга 1 мөл. т тахса), Саахардаах сүбүөкүлэ. Италия-Европаҕа аан дойдуга биир бөдөҥ уонна тутаах цитрусовай (сылга 3,3 мөл. т тахса), томат (сылга 5,5 мөл. т тахса), виноград (сылга 10 мөл. т кэриҥэ; 90- тан тахса %- на арыгыга кубулуйар), оливка переработкалыыр. Сибэкки уонна көтөр иитиитэ сайдаллар.

Италия-аан дойдутааҕы туризм саамай улахан оройуона (сылга 50 мөл. тахса киһи). Дойдуга ЮНЕСКО аан дойду атын дойдуларыттан 155 пааматынньык баар. Италияҕа Туризм экэниэмикэ биир сүрүн секторынан буолар уонна ВВП 12 %- нын ылар. Италия ирээтигэр аан дойду туристическай рыногыттан 5,6 %- на тиийиэхтээх. Дойду бу көрдөрүүтүнэн Франция уонна Испания кэнниттэн Дьобуруопа 3- с миэстэҕэ сылдьар.

2015 с.Италия 40 мөл. омук туристарын көрбүтэ, бу көрдөрүүтүнэн дойду 4- с миэстэҕэ тиксибитэ. Ордук турист Италияҕа кэлэр — сылга 3 мөл. кэриҥэ. Үөһэ көтөҕүллүүттэн, ону тэҥэ Италияҕа куруук олорор Кытай общинатын ахсаанынан сибээстээн, 2016 сыл сааһыгар Италия былаастара ахсаабат хардыыга барбыттара: Пекиҥҥэ Италия экспертэрин салалтатынан итальянскай экспертэр салалталарынан, Римҥэ уонна Милан уулуссаларын патруллааһыҥҥа итальянскай экспертэр салалталарынан үөрэнэн ааспыт Кытай полицияларын чугаһаппыттара. Патруллар биир дойдулаахтарыттан турар Кытай форматыгар Италияҕа кытайдарга куттал суох буолуутун биллэрэргэ, оттон Италия быраабын араҥаччылыыр органнара эбии оперативнай информацияны ылар ордук хоторго көмөлөһөллөр.

ХНТ аан дойдутааҕы туристическай тэрилтэтин статистикатынан (UNWOTO) аан дойдутааҕы турпотоканан 2017 сылга, Италия 58,3 мөл. кыттааччылаах бэһис миэстэ Кытай, АХШ, Испания уонна Франция кэнниттэн бэһис миэстэ буолбута.

Физико-географическай характеристиката

Географическай балаһыанньыата

Италия территорията 301 340 км2 (аан дойду үрдүнэн 72-с миэстэ)

Италия Францияны, Швейцарияны, Австрияны уонна Словенияны кытта кураанах кыраныыссалардаах.

Геологическай тутул

Италия литосфернай плиталар уобаластарыгар баар, онон сир хамсааһына үксээн кэлэр. ХХ уонна ХХІ үйэлэргэ регистрацияламмыт сир хамсааһына саамай үрдүк.

• 1908: сир хамсааһына, Редьиоҕа уонна Мессин куораттарга.
• 1915: сир хамсааһына, Марсикаҕа.
• 1929: сир хамсааһына, Болоньаҕа.
• 1932: сир хамсааһына, Абруццо.
• 1972: сир хамсааһына, Анкоҥҥа.

• 1976: сир хамсааһына, Фриули

• 1990: сир хамсааһына, Санта-Лючияҕа

• 1997: сир хамсааһына, Убрияҕа уонна Маркаҕа

• 2002: сир хамсааһына, Молизаҕа

• 2009: сир хамсааһына, Л’Акуилаҕа

• 2012: сир хамсааһына, Эмилие-Романҥа

• 2016: сир хамсааһына, Абруццаҕа , Лацоҕа

Италияҕа үлэлиир, уонна да умуллубут вулканнар бааллар.

Сир ньуура

Италия - ордук хайалаах дойду.

Улахан күөлэ - Гарда (370 км’2) Италия саамай уһун өрүһэ По уһуна - 682 км.

Климата

Италия субтропическай средиземноморскай климат зонатыгар баар, ону ааһан муора сабыдыала Альпаннан күүһүр, хоту уонна арҕааҥы тыалларга мэһэйдэр буолаллар.

Туһалаах баайдара

Италияҕа туһалаах баай арааһа элбэх. Ол гынан баран, үгүстэрэ саппаастара кыра, дойду территориятынан тарҕаммыттар, үгүстүк удуобнайа суох сирдэргэ.

Үөрэҕэ

Италияҕа үөрэхтээһин алта сааһыттан уон алта сааһыгар диэри босхо уонна булгуччулаах.

Култуурата уонна искуустубата

Литиратурата

Саамай биллэр итальянскай суруйааччы Данте Алигьери, Таҥара Комедиятын айааччыта. Алта итальянскай суруйааччылар Нобелевскай премия лауреаттара буолбуттара: Джозуэ Кардуччи (1906), Грация Деледда (1926), Луиджи Пиранделло (1934), Сальваторе Квазимодо (1959), Эудженио Монтале (1975), Дарио Фо (1997). Өссө аан дойду үрдүнэн биллэр Умберто Эко.

Ойуулуур искуустубата

Итальянскай искуустуба историята арҕаа цивилизация искууствотын историятын элбэҕи ыйбыт. Этрусскай уонна Былыргы-Римскай үгүс үйэлэр тухары Апенниналарга доминацияламмыт, Италия Эуропа искууствотыгар Силигилээһин эпохатыгар киин миэстэни ылар. Италия XVI уонна XVII үйэлэргэ эуропа доминациялаабыта уус-уран олоххо, Барокко истиилитэригэр биһик буолбута. Италияҕа XVIII үйэҕэ култуурунай түһүү буолбута, кини Эуропа духуобунай олоҕор локомотив оруолун сүтэрэн барбыта, Францияҕа оруолун биэрбитэ. Ол да буоллар, XIX үйэ ортотугар аан дойду аренатыгар төннүбүтэ маккьяйоли, футуризм, метафизическая живопись, новеченто, арте повера, трансавангард курдук уус-уран сүүрүктэрдээх. Италия искусствота история устуоруйатын тухары хас да сүрүн культурнай хамсаныылары уонна улуу худуоһунньуктар, архитектордар уонна скульптордар кэккэлэригэр киллэрбитэ.

Билигин Италия аан дойдутааҕы артыыс-сценаҕа, хас да улахан художественнай галереяҕа, музейдарга уонна быыстапкаларга дьоһун миэстэни ылар.

Куукуната

Италия үгэс буолбут куукуната аан дойдуга киэҥник тарҕанан, пицца уонна паста курдук тарҕаммыта

Италияҕа ырыаһыттартан өр кэмҥэ популярнай деликатест этэ эрээри, билигин дойдуга дьиикэй, кынаттаах көтөрдөр айылҕа быраабын көмүскэһээчилэринэн судаарыстыба сокуонунан дьиикэй, кынаттаах көтөрдөрү сиир сатаммат.

Архитектурата

Италияҕа европейскай архитектура биир бастыҥ айымньылара Коллизия, Пизанскай башня, собуор Санта-Мария-дель-Фьоре, Миланскай собуор, Собуор Святого Марка, Дыбарыас дожей, Моле-Антонеллиана, Вилла д’Эсте etc. Италия бары хайысхатыгар архитектура пааматынньыктарыгар баар. Ол музейдар, дыбарыастар, статуялар, таҥара дьиэлэрэ, уус-уран галереялар, вилларар, фонтаннар, историческай тутуулар уонна археологическай пааматынньыктар.

Оспуорта

Италияҕа саамай киэҥник биллэр оспуорт көрүҥэ - футбол (атах онньуута)

Наукаҕа

Италияҕа Наука уһун историялаах, үгэстэрдээх, былыргы эрабыт саҕаттан салҕанан барар. Италияҕа чөлүгэр түһэрии кэмигэр научнай "көмүс үйэтэ" миэстэлээх этэ. "Аныгы наука аҕатын" саҥа өйдөбүлүнэн Леонардо Да Винчи буолар, ону научнай эксперименнэрин суотугар бочуоттаах аатын ылбыт киһи.

• Фибоначчи (ортоку-үйэҕэ маҥнайгы улахан математик киһи)
• Джероламо Кардано (карданнай валы айбыт киһи)
• Галилео Галилей (экспериментальнай физиканы төрүттээччи)

Астрономияҕа

Эстироид (нуч. Астероид) (477) 1901 сыллаахха Италия чиэһигэр ааттаммыта.

Өссө маны көр

• Италиалар