Киһи таҥаралар туһалара
Дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан кыыллартан, сүөһүлэртэн туспа арахсыбыттарын бэлиэтинэн киһи диэн тыл уонна Киһи таҥара үөскээн олоххо киирбиттэрэ буолар. Аан бастакы биллэр Киһи таҥаранан Үрүҥ Аар тойон буолар. Бу улахан салайааччы кэмигэр сахалар элбэх сайдыыны, тупсууну ситиһэннэр киэҥ сирдэри баһылыы сылдьыбыттара олоҥхолорго кэпсэнэллэрэ быһаарыллан эрэр.
Киһи таҥара үөрэҕэ олоххо киирбитин бэлиэтинэн аата-суола үөскээбитэ уонна элбэх дьоҥҥо иҥэн тарҕаммыта буолар. Уһун үйэлэргэ дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан иһэриттэн Киһи таҥаралар эмиэ уларыйан, саҥаларынан эбиллэн биэрбиттэр:
1. Джайнизм таҥара үөрэҕэ.
2. Үрүҥ Аар тойон таҥара.
3. Будда таҥара.
4. Христос таҥара.
5. Аллах таҥара.
6. Православнай таҥара үөрэҕэ.
Сахалар киһи буолар баҕа санааны иҥэринэн улаатар, сайдыыны ситиһэр кэмнэриттэн киһи буолуу үөрэҕин айбыттар уонна ону сити-һэн, баһылаан Киһи таҥаралары үөскэппиттэр. Бу элбэх Киһи таҥара үөрэхтэрин биллэр уратыларын уонна дьоҥҥо туох туһаны, үйэлээҕи оҥорбуттарын кылгастык ырытан көрүөхпүт:
1. Киһи санаата оҥорор быһыыларын бастаан, салайан иһэрин быһаарыыттан киһини санаата салайарын джайнизм таҥаратын үөрэҕэ быһааран олоххо киллэрбититтэн Киһи таҥаралар үөскээһиннэрэ саҕаламмыт. Киһиэхэ үчүгэй санааны иҥэрэн биэриини уонна киһи буолуу өйүн-санаатын аан бастаан сахалар джайнизм таҥараларын үөрэҕэ саҕалаан сайыннарбыт. Ол быданнааҕы кэмнэргэ “дьа” диэн тылынан санааны ааттыыр эбиттэр.
2. Үрүҥ Аар тойон таҥара. Бу бастакы киһи аатынан ааттаммыт таҥараны сахалар Индийэ сирдэригэр олоро сылдьыбыт кэмнэригэр үөскэппиттэр. Арийдар диэн элбэх сайдыыны ситиспит омуктары кытта бииргэ олоро сылдьыбыт эбэтэр бэйэлэрэ арийдар диэн аат-танар кэмнэригэр, бу таҥара үөрэҕин баһылаан олоххо киллэрбиттэр. Арийдар киэҥ сирдэргэ тарҕанан элбэх саҥа омуктары төрүт-тээбиттэр. Бу кэмтэн ыла сахалыы таҥара үөрэҕэ сайдан атын омуктарга киэҥник тарҕаммыт. Индоарийскай диэн ааттаммыт омуктар Европаҕа тиийэн элбэх саҥа омуктары үөскэппиттэр.
Сахалар бу таҥара үөрэҕин айбыттарын билигин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэн иһэр тутулугун олох-торугар туһана сылдьаллара биллэрэр. Бу этиини өссө джайнизм уонна буддизм таҥараларын үөрэхтэрэ тутуһа сылдьаллара сахалар таҥараларын үөрэҕиттэн тирэх ылан сайдыбыттарын биллэрэр.
Аар диэн тыл сахаларга сүдү, аарыма диэн өйдөбүлү биэрэр. Бу тыл суолтата таҥара үөрэҕэ дьон өйө-санаата сайдарыгар оҥорбут улахан үтүөтүн, туһатын быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.
Сахалыы таҥара аата үрүҥ диэн быһаарар тыллааҕа былыргы үйэлэргэ олорон ааспыт киһи оҥорбут элбэх быһыыларыттан үчүгэйин, үрүҥүн талан ылан туһанарга аналланарын биллэрэр.
Киһи санаата уонна оҥорор быһыылара тус-туспаларыттан сиэр уонна киһи быһыыта диэн хааччахтардаах буоллахтарына эрэ аһара барыыны үөскэтэн куһаҕаҥҥа тиийэн хаалбат кыахтаналлар.
Киһи үчүгэй санаалардаах буоллаҕына, үчүгэйи оҥорор кыахтанара уонна сиэр диэн санаа аһара барбатын тутуһар хааччаҕа үчүгэй быһыылары оҥорорун элбэтэргэ туттуллар.
Киһи быһыыта диэн хааччаҕы сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар. Оҥорор быһыыны барытын киһи оҥорорун курдук оҥордоххо үчүгэй быһыы буолан тахсара ситиһиллэр уонна үчүгэйи оҥоруу табыллара, сатанара элбиирэ үөскүүр.
Сиэр диэн киһи саныыр санаатын уонна киһи быһыыта диэн оҥорор быһыытын хааччахтарын сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһара киһи олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар тириэрдэр аналлаахтар.
3. Будда таҥара. Хотугу Кытай сирдэригэр сахалар Индийэттэн кэлэн иһэн өр кэмҥэ олохсуйа сылдьыбыттар. Бу сирдэргэ Будда таҥара үөскээн салгыы тарҕаммыт. Бу таҥара үөрэҕэ киһи санаатын тупсарара уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһара сахалыы таҥара үөрэҕиттэн үөскээбитин биллэрэр. Будда таҥара үөрэҕэ өй-санаа халыйыытын, диктатураны үөскэппэт.
Бу таҥара үөрэҕэ сахалыы Улахан киһи таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар уонна оҕо улаата охсор баҕа санаатыгар төрөппүт оҕото хаһан улаатарын, киһи буолууну ситиһэрин кэтэһэр санаата холбоһоннор үөскэппит таҥараларын үөрэҕэ буолар.
4. Христос таҥара. Сахалартан үөскээн сайдан Хотугу Кытай сирдэриттэн арҕаа диэки сыҕарыйан барбыт хууннар Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕин Европаҕа тириэрдэн улаханнык уларыппыттар, тупсарбыттар. Бу таҥара үөрэҕэ биллэрдик уларыйыытын, тупсуутун еврейдэр таҥараларын үөрэҕин кытта холбоһуута үөскэппит.
Иисус диэн еврейдэр таҥараларын үөрэҕин төрүттээбит киһи аата. Суругу баһылаабыт еврейдэр бэйэлэрин үөрэхтэриттэн туһалааҕы элбэҕи Христос таҥара үөрэҕэр суруйан киллэрбиттэр.
“Кэриэстээ” диэн сахалар өлбүт киһи кэриэс этиитин толорор үгэстэрэ ааттанар. Бу омук бэйэтин харыстанарыгар туттар үгэһин хууннар кыаттаран, хотторон эрэр кэмнэригэр элбэхтик туттубуттара сүдү итэҕэл аатыгар киирбитэ биллэрэр. Хууннар итэҕэллэрин аата Христос диэҥҥэ уларыйан сурукка киирэн сылдьар.
Христос таҥара үөрэҕэ сахалар таҥараларын үөрэҕиттэн сайдан тахсыбытын биллэр бэлиэтинэн Ырай диэн дойдуну айан туһана сылдьара биллэрэр. Сахалар ыра санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан хаһан да кыайан толорбот, аралдьытынар эрэ санааларын ааттыыллар. Баҕа санааларын кыайан толорбот дьадаҥылары өллөххүтүнэ Ырай дойдутугар тиийэн дьэ сынньаныаххыт, баҕа санааҕыт барыта онно туолуоҕа диэн билигин да албынныы сылдьаллар.
Европа дьоно сайдыыны; үөрэҕи, билиини тэҥэ, арыгы иһиитин эмиэ тарҕаппыттар. Үөрэх, билии Аан дойдуга киэҥник тарҕаныы-ларын кытта Христос таҥара үөрэҕэ тэҥҥэ тарҕаммыт.
Өй-санаа сайдан, тупсан иһиитэ саҥаны айыылары оҥорууга тириэрдэр уонна олору бэлиэтииргэ анаан саҥа тыллары үөскэтэн олоххо киллэрэн иһэр. Үчүгэй уонна куһаҕан диэн дьон оҥорор быһыыларын икки аҥы арааран быһаарыыны Христос таҥара үөрэҕэ олоххо киллэрэн, үчүгэй быһыылары оҥороллорун элбэппит.
5. Аллах таҥара. Бу таҥара үөрэҕэ Азия соҕуруу өттүгэр үөскээбит. Христос таҥара үөрэҕэ арыгыны иһиини тарҕатарын утараннар арахсыыны тэрийэн саҥалыы үөскэппит үөрэхтэрэ буолар. Бу таҥара үөрэҕэ Христос таҥара үөрэҕиттэн үөскээбитин Ырай уонна Аад дойдуларын ылынан туһана сылдьара биллэрэр.
Монгол-татаардар кыаттаран, үрэллэн эрэр кэмнэригэр бу таҥара үөрэҕин диктатураҕа кубулутан олус кытаанах көрдөбүллэри туту-һары эрэйэр буолбуттар. Дьон олоҕор саамай туһалааҕынан ыал буолуу былыргы үгэстэрин тутуһа сылдьалларыттан эр дьон мөлтөө-бөккө үйэлэргэ сайдан иһэллэрин хааччыйаллар. Күүстээх, кыахтаах эр дьон омукка сайдыыны, тупсууну аҕалар кыахтара элбэҕиттэн, бу таҥара үөрэҕэ итэҕэйээччилэр ахсааннара эбиллэн иһэрин ситиһэр.
6. Православнай таҥара үөрэҕэ. Европаттан кэлбит Христос таҥара итэҕэлэ Россияҕа олус ыараханнык киирбитэ. Россия киэҥ нэлэмэн сирдэригэр сахалар уонна Христос итэҕэллэрэ холбоһууларыттан үөскээн сайдыбыт саҥа таҥара үөрэҕэ буолар. Уһун үйэ-лэргэ салайааччылар бас билиилэригэр киирэн диктатураны үөскэппитин билигин тутуһа сылдьар. Сэбиэскэй былаас кыайарыгар баайдар диэки буолан хаалан олохтон туоратылла сылдьан баран, улахан сэриигэ көмөлөһөр диэн ааттаан оннугар түһэрбиттэрэ.
Россия омуктара элбэх таҥара үөрэхтэрин тутуһаллар. Ол иһигэр мусульманскай уонна православнай таҥара үөрэхтэрэ элбэхтик утарыта сэриилэһэ сылдьыбыттара. Православнай таҥара үөрэҕэр улахан хайдыһыылар тахсаннар туспа арахсан барааччылар бааллар. Билигин саамай мөлтөөбүт таҥара үөрэҕинэн ахсааннара аҕыйаан иһэр православнай таҥара үөрэҕэ буолар.
Элбэх таҥара үөрэхтэрэ эйэлэһэллэрин, биир тылы булуналларын туһугар Киһи таҥаралардааҕар үрдүкү турар, күүстээх дьайыылаах таҥара үөрэҕэ баар буолара табыллар. Сахалар Күн таҥаралара ол сыалы толорууга сөп түбэһэр кыахтаах. Күн айылҕа тутаах тутулуга буолара онно көмөлөһөр. Күн таҥара бары таҥаралартан бастаан иһэриттэн айылҕаны харыстыыр кыаҕа өссө улаатар уонна Киһи таҥараларга эйэлэһиини үөскэтэрэ ситиһиллиэ этэ.
Киһини өйө-санаата баһылаан салайарын сахалар былыргы үйэҕэ быһааран таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһаналларын “Киһини санаата салайар”, “Үчүгэй санаалардаах буол” диэн туттулла сылдьар этиилэр бааллара биллэрэр. Киһи өйө-санаата сайдан, тупсан кыыллартан туспа арахсарыгар киһи буолуу баҕа санаатын үөскэтинэрэ улахан туһаны оҥорбут. Уһун үйэлэргэ дьон өйдөрө-санаалара сайдан иһиитин быһаарар элбэх таҥара үөрэхтэрин сахалар туһана сылдьаллар.
Элбэх Киһи таҥара үөрэхтэрэ сахалар таҥараларын үөрэҕиттэн туспа арахсан сайдан тахсыбыттара уонна дьон өйдөрө-санаалара киһи быһыытын тутуһа сылдьалларыгар улахан туһаны оҥороллоро биллэр бэлиэлэринэн дакаастаналлар. (1,88).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.