Саха сиригэр сиэмистибэ бэйэни салайаныытын кэмэ (1918-1919 сс.)

Саха сиригэр сиэмистибэ бэйэни салайаныытын кэмэ — Саха уобалаһа Сибиир атын уобаластарын курдук Петроградка 1917 сыл сэтинньитигэр буолбут былаас уларыйыытын (бассабыыктар өрөбөлүүссүйэлэрин) ылымматаҕа, 1917 сыл бүтэһигиттэн 1919 сыл ахсынньы 15 күнүгэр Сэбиэскэй былаас олохтонуор диэри икки сыл кэриҥэ сиэмистибэ уорганнарын талынан бэйэтин бэйэтэ салайынан олорбута. 1918 сыллаахха сайын быстах кэмҥэ (балтараа ый курдук) Дьокуускайга бассабыыктар былааһы ыла сылдьыбыттара, ол эрээри хаан тохтуута суох туораан биэрбиттэрэ.

Бу иннинэ уларыт

Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэни Саха уобалаһын олохтоохторо, Дьокуускайга түмсүбүт көхтөөх дьон сүнньүнэн үөрэ көрсүбүттэрэ. Саас Саха сиригэр көскө олорбут сыылынайдар үксүлэрэ бастакы борохуотунан Дьокуускайтан барбыттара. Сүрүн былаас дуоһунастарыгар эсердэр талыллыбыттара, уобалас хамыһаарынан эсер В.Н. Соловьев буолбута. Бэс ыйын 17 күнүгэр Сибииргэ сиэмистибэ киллэриллэрин туһунан быстах кэм бырабыыталыстыбатын балаһыанньата тахсыбыта.

Саха сирин интэлигиэнсийэтин "Көҥүл" сойууһа бэс ыйыгар политическай баартыйаҕа кубулуйбута — "Саха үлэһит федералистарын сойууһа" (Якутский трудовой союз федералистов) диэн ааттаммыта уонна Арассыыйа федеральнай тутуллаах буоларын, Сибиир туспа салайылларын туруорсарга, ол иһигэр Саха сирэ аптаныамыйалаах буолуутун ситиһэргэ быһаарбыттара. Баартыйа биир сүрүн киһитэ Алексей Широких күһүн Дьокуускай уокуругун хамыһаарынан талыллыбыта. Балаҕан ыйыгар "Федералистар сойуустарын" көҕүлээһининэн сахалары түмэр Саха наассыйатын кэмитиэтэ (Нацком) тэриллибитэ, бэрэстээтэлинэн Күлүмнүүр талыллыбыта. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин Нацком да, федералистар партиялара да, "Саха аймах" сырдатар уопсастыба да ылымматахатара. Сэтинньи 12-14 күннэригэр Саха сиригэр учредительнай мунньахха быыбар буолан ааспыта, икки дьокутааты талбыттара: федералист Гавриил Ксенофонтовы, уонна эсер В.С. Панкратовы. Быыбарга кыттыбыт меньшевиктар уонна эсердар хотторбуттара. Ахсынньыга Томскайга буолбут областниктар сийиэстэрэ Сибиир областной сэбиэтин талбыта, сэбиэскэй былааһы билиммэтэҕэ. 1917 сыл бүтүүтүгэр Саха уобалаһыгар буолас уонна уйуос сиэмистибэлэригэр демократтыы быыбардар түмүктэммиттэрэ.

1918 сыл уларыт

1918 сыл тохсунньу 30 күнүгэр Саха уобалаһын сиэмистибэтин I мунньаҕа саҕаламмыта. Бу мунньах Саха уобалаһын сиэмистибэтин управатын (ситэриилээх уорганы) талбыта. Управа баһылыгынан Күлүмнүүр буолбута. Сиэмистибэ Саха сирин салайар киин тэрилтэ буолбута: олохтоох хаһаайыстыбаны, үөрэҕириини, доруобуйа харыстабылын, бэтэринээр сулууспатын уо.д.а. дьаһайыахтааҕа, бүддьүөтүн бэйэтэ нолуок хомуйан толорунуохтааҕа.

Олунньу 5 күнүгэр Күлүмнүүр этиитинэн Уобаластааҕы сэбиэт талыллыбыт. Сиэмистибэттэн В.В. Попов (Уобаластааҕы сэбиэт бэрэстээтэлэ), П.А. Бондалетов (бэрэстээтэли солбуйааччы), Нацкомтан уонна федералистар баартыйаларыттан И. Корнилов уонна Алексей Широких, Дьокуускай куоратын быраабатыттан П. Филиппов уонна Р.И. Оросин (Нацкомтан эмиэ), саллааттар сэбиэттэриттэн А. Киренскай уонна Г. Климентов, казаактар сэбиэттэриттэн В. Чепалов уонна С. Корякин, үлэһит сахалар сойуустарыттан Н. Афанасьев, дьэбириэйдэртэн И. Славин киирбиттэр.

Кулун тутар 21 күнүгэр Оробуочайдар, саллааттар уонна бааһынайдар дьокутааттарын Сэбиэтигэр быыбар буолбут. Сэбиэт исполкомун бэрэстээтэлинэн меньшевик Н.С. Ершов буолбут.

От ыйын 1 күнүгэр А.С. Рыдзинскай этэрээтэ Дьокуускайга кэлэн сэбиэскэй былааһы олохтообут. Максим Аммосов Дьокуускайдааҕы оробуочай дьокутааттар сэбиэттэрин сэкиритээринэн уонна үөрэх наркомунан анаммыт. Бойобуой этэрээт тэриллибит, этэрээти үс киһилээх быстах кэм хамыыһыйата салайар буолбут: Александр Попов, Харитон Гладунов уонна Иван Веснин. Этэрээт 200-тэн тахса киһини хаайбыт.

Атырдьах ыйын 21 күнүгэр Сибиир бырабыыталыстыбатын Саха сиригэр боломуочунай бэрэстэбиитэлэ (полпред) поручик Михаил Гордеев этэрээтэ Дьокуускайга киирбит. Бассабыыктар куораты кыргыһыыта суох туран биэрбиттэр. Саллааттар сааларын-саадахтарын туттарбыттар. Бассабыыктар, ол иһигэр Аммосов уонна Ойуунускай, хаайыллыбыттар. 300-чэ киһи Саха сирин тас өттүгэр көскө ыытыллыбыттар.

Атырдьах ыйын 31 күнүгэр Сибиир бырабыыталыстыбата Саха уобалаһын хамыһаарынан эсер В.Н. Соловьеву анаабыт.

Сэтинньигэ Саха сиригэр Арассыыйа Үрдүкү баһылыга (Верховный правитель России) Александр Колчак былааһа тарҕаммыт. Уобалас управляющайынан эмиэ В.Н. Соловьев анаммыт. Соловьев Саха сирин сиэмистибэтин үлэтин өйөөбүт уонна улуустарга туора урдустар быраабаларын (улусные инородческие управы) сөргүппүт.

1919 сыл уларыт

От ыйын 30 күнүгэр Омскайга судаарыстыба экономикаҕа мунньаҕа буолбут. Колчак Саха сирин сиэмистибэтин быраабатын салайааччытын Күлүмнүүр этиилэрин өйөөбүт.

Сэтинньи 14 күнүгэр кыһыллар Колчак былааһын киин куоратын Омскайы ылбыттар.

Ахсынньы 14-15 күннэрин түүнүгэр бассабыыктар уонна өрө турбут оробуочайдар уонна саллааттар Дьокуускайга былааһы былдьаабыттар. Манна сүрүн оруолу Б.С. Геллерт оонньообут.

Ахсынньы 15 күнүгэр былааһы барытын Саха сирин байыаннай өрөбөлүүссүйэ штаба бэйэтигэр ылбыт. Х. Гладунов бэйэтин бирикээһинэн Болеслав Геллерти командующайынан анаабыт. Саха уобалаһын уокуруктарыгар демократтыы талыллыбыт дьаһалталар былаастан туоратыллыбыттар, салайааччылара, чунуобунньуктара уонна сулууспалаахтара хаайыллыбыттар. Саҥа сэбиэскэй тэрилтэлэр тэриллэн барбыттар: казначейство, госбаан, почта, телеграф.

Сиэмистибэ үлэтин түмүгэ уларыт

Икки өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн Арассыыйаны барытын ытыйбыт аан талҕа кэмигэр Саха сиригэр олох улаханнык огдолуйбатаҕа. Бу икки сыл тухары, холобур, улуустарга элбэх оскуола аһыллыбыта. Бэйэни салайыныы уопута 1922 сыллаахха автономияны ыларга олук буолбута.