Суаннар
Суаннар (каз. суан) — казаххтар Улахан жустарыгар киирсэр биир биис уустара. Сауннар Алтын Эмель хайа тэллэҕинэн, Семиречьенан, Джунгардааҕы Алатау хайа соҕуруулуу илиҥҥи өттүнэн, Коктелек өрүс кытылыгар турар Коргаска сиринэн көһө сылдьыбыттара биллрэ. Кинилэхр кыргыһыыга киирэр хаһыылара, уруйдара айхаллара -- «Райымбек, Байсуан» диэн буолара. 15 үйэ саҕаланыытыгар суаннар бэйэлэригэр уруулуу, аймахтыы казах дулат уонна ысты диэн биис уустарыгар холбоспуттара.
Ахсааннара уларыт
XIX уонна ХX үйэлэр кирбиилэригэр Н Аристов учуонай аахпытынан, суаннар уопсай ахсааннара 4000 ыа диэнр этэ. Оттон учуонай М. Тынышпаева ааҕарынан – около 40 тыһ. кэриҥэ киһи[1].
Ис арахсыылара уларыт
Казах норуотун төрүччүтүгэр суаннар алта сүрүн салааҕа арахсаллара бэлиэтэнэр. Олор истэригэр тоқарыстан, байтөгей, бағыс, сатай, нартай, ақша диэн аҕа уустара бааллара биллэр.
Үөскээһиннэрэ уларыт
Казахстан устуоруйатыгар уонна историографиятыгар суаннар (суваннар) дулу диэн омуктара холбоһуктарыгар киирэ сылдьыбыттар диэн санаа баара[2]. Оттон сорох үөрэхтээхтэр суаннары нирун монголлар сукан диэн биис уустарын кытта ханыылыы туталлар. Ч. Ч. Валиханов этэринэн, дулаттар монгол омуктарыттан төрүттээх буолуохтарын сөп.
В. В. Востров уонна М. С. Муканов суаннары албаннар уонна дулаттар ыкса аймахтара диэн суруйаллара[2]. Шежире быһыытынан, Албан, Дулат уонна Суван Улахан жуһу төрүттээбит Уйсун сыдьааннара буолаллар[3]. Аны туран, Б. Б. Ирмуханов уйсуннар дарлекин монголлар ушин диэн биис уустара диирэ[4].
Гаплогруппалара уларыт
Уйсуннарга, сүрүннээн, С2-M217 диэн гаплогруппа бэлиэтэнэр. Буолаары буолан, суан, албан, сарыуйсун, шапырашты биис уустарыгар С2*-М217 (хМ48, xM407) гаплогруппа хас даҕаны барыйаана баара бэлиэтэнэр[5].
Бэлиэтээһиннэр уларыт
- ↑ Суаны(суох сигэ — история). Тургутулунна 27 Тохсунньу 2013. Төрүт сириттэн архыыптанна 22 Тохсунньу 2013.
- ↑ 2,0 2,1 Востров В. В., Муканов М. С. Родоплеменной состав и расселение казахов: (Конец XIX—начало XX в.). — Алма-Ата: Наука, 1968. — С. 46. — 256 с.
- ↑ Востров В. В., Муканов М. С. Родоплеменной состав и расселение казахов: (Конец XIX—начало XX в.). — Наука, 1968. — С. 26. — 256 с.
- ↑ Ирмуханов Б. Б. История Казахстана: опыт теоретико-методологического исследования. — "Наш мир", 2004. — С. 331. — 445 с.
- ↑ Жабагин М. К. Анализ связи полиморфизма Y-хромосомы и родоплеменной структуры в казахской популяции / О. П. Балановский. — Москва, 2017. — С. 49—50. — 148 с.
Литэрэтиирэ уларыт
Востров В. В., Муканов М. С. «Родоплеменной состав и расселение казахов (конец XIX – начало XX в.)», Издательство «Наука» Казахской ССР, Алма-Ата, 1968, 256 с.