Сурэх улэтин тэтимин кэһиллиитэ

Сүрэх былчыҥна­рын үөһээҥҥи көҥдөй ве­на, сүрэх­хэ ки­ирэр уҥа ка­мераҕа хол­боһор си­рин кэ­тэх эр­ки­нин иһигэр сы­тар ки­ин (си­нусо­вый узел) им­пуль­ста­ры ы­ытан үлэ­лэтэр. Бу ки­ин­тэн элек­три­чес­кэй им­пуль­су тарҕатар утах­тар сүрэх кур­тахта­рын үрдүгэр сы­тар түмүгү (пред­сер­дно-же­лудоч­ко­вый узел) сүрэх ба­ры былчыҥна­рыгар тарҕанан ки­нилэр ха­аны ха­чай­ды­ыр үлэ­лэрин ту­туһун­на­рал­лар. Бу элек­три­чес­кэй им­пуль­су тарҕатар си­тим ха­нан эмэ быһын­наҕына эбэ­тэр кэһилин­нэҕинэ сүрэх үлэ­тин тэ­тимэ кэһил­лэр.

Cүрэх ы­ары­ыла­рын эм­тээһин эво­люци­ята

Түҥ бы­лыр­гыттан, өссө ац­тектар кэм­нэ­рин саҕат­тан, сүрэх-ты­мыр ы­ары­ыла­рыгар уolloxochif — «сүрэх си­бэк­ки­тэ» от сэ­бир­дэхтэ­рин туһанал­ла­ра. Ев­ро­па олох­то­ох­то­ругар, Аме­рика арыл­лы­бытын кэн­нэ, түөс иһигэр үөдүй­эр ы­ары­ылар­га хи­нин у­он­на ипе­каку­ана эм­тэ­ри аны­ыл­ла­ра. Кэ­лин бу эм­тэр, сүнньүнэн, ма­лярия у­он­на кур­тах ы­ары­ыла­рыгар тут­туллу­бут­та­ра. Аме­рикат­тан төрүттэ­эх ма­те чэй, ба­тат, ка­као, о.д.а. бо­роду­ук­та­лар түөс ы­ары­ыла­рыгар тут­туллар бу­ол­бутта­ра.

Чес­нок «сүрэх­хэ» анал­ла­ах ту­ма быһы­ыты­нан бил­лэр.Сүрэх-т ы­мыр ы­ары­ыла­рыгар олус киэҥник ара­ас но­ру­от­тар хас эмэ үй­элэр ус­та­лары­гар тут­ту­бут­та­ра. Отут би­эс үйэ ана­раа өттүгэр су­рул­лу­бут па­пирус­ка (Эберс) чес­нок сүрэх ы­ары­ыла­рын тэҥэ ара­ас ис­кэннэ­ри, быһа ытыт­та­ры­ыла­ры эм­тээһиҥҥэ у­он­на или­ис­ти­ги түһэри­игэ тут­тулла­ра ый­ыл­лар. Грек­тэр (Гип­пократ) у­он­на рим­ляннар (Ула­хан Пли­ний) чес­но­гунан эм­тэ­нэн үтүөрүүнү олус өрө ту­тал­лар этэ. А­юр­ве­дичес­кэй ме­дици­на аҕата Ча­рака (биһиги э.и. 3000 с. ана­раа өттүгэр) чес­нок ха­ан эр­ги­ирин туп­са­рар у­он­на сүрэх үтүө ту­рук­та­ах бу­ола­рыгар көмөлөһөр ди­ирэ.

Сүрэх «дий­и­этэ­тэ» ди­эн ту­гу этэ­битий? Түҥ бы­лыр­гы кэм­нэртэн дий­и­этэ­ни ула­рытыы киһи эм­тэ­нэри­гэр да, ара­ас ы­ары­ылар үөдүйүүлэ­рин уҕары­ты­ыга да туһалааҕын туһунан этэл­лэ­рэ. Ол эрэ­эри XX үйэ ор­то­тун ди­эки эрэ сүрэх-ты­мыр ы­ары­ыла­рыгар сөп түбэһэр дий­и­этэ­лэр оҥоһул­лу­бут­та­ра. 1944 сы­ла­ах­ха Kempner рис, фрук­та арааһа у­он­на сок сас­та­ап­та­ах су­ук­каҕа 2000 ка­лорий эни­эр­гий­эни би­эрэр дий­и­этэ­ни оҥор­бу­та. Бу дий­и­этэ нат­рийы 150 мл, бе­логу — 20 г, сы­аны — 5 г ди­эри ха­ач­чахты­ыр. Нат­рий ас сас­та­абы­гар олох кы­ра бу­олан, бу дий­и­этэ ха­ан бат­тааһынын бэр­кэ түһэрэр. Ол эрэ­эри ман­нык дий­и­этэ­ни, ас ам­та­на соч­чо­то су­ох бу­олан, ту­туһар олус у­ус­тук. Онон бу нь­ыма соч­чо көдьүүһэ су­ох бу­ол­бу­та. Би­лигин сүрэх ы­ары­ытыт­тан көрөн ана­нар дий­и­этэ арааһа ба­лач­ча эл­бэх.

Ы­арыы төрүөтэ

— сүрэх ты­мыр­да­рын ы­ары­ыта, оҕо төрүөҕүттэн, эбэ­тэр кэ­лин үөскэ­эбит сүрэх бо­ру­ок­та­ра, ин­фаркт, ми­окар­дит, эн­до­кар­дит о.д.а.;

— нь­и­эр­бэ, эн­докрин­най сис­ти­эмэ­лэрэ, ис-үөс ы­ары­ыла­рын, о.д.а. кыт­та си­бэ­эс­тэ­эх ула­рый­ы­ылар;

— пси­хо-эмо­ци­ональ­най ноҕуру­ус­ка­лар, ары­гылааһын, та­бах­тааһын, атын да куһаҕан дь­ал­лыктар;

— күүстэ­эх эм­тэр дь­айы­ыла­ра; Би­ири өйдүөхтэ­эх­пит:сүрэх үлэ­тэ түүн бы­та­арар, сүрэх тэ­тимин би­эрэр түмүктэр­тэн аҕый­ах ах­са­ан­на­ах экс­тра­сис­то­лала­ры би­эрэ­рэ ы­ары­ынан ааҕыл­лы­бат, күүстэ­эх тре­ниров­ка­ла­ах сүрэх күнүс да ары­ый бы­та­ан­нык тэ­би­эн сөп.

Ы­арыы бас­та­кы си­бики­лэрэ

— киһи сүрэҕин тэ­би­итэ бы­та­арар, он­тон сыл­та­ан түргэн­ник сы­лай­ар, мэй­и­итэ эр­гий­тэ­ли­ир;

— киһи сүрэҕин тэ­би­итэ түргэ­ти­ир, оч­чоҕо сүрэҕэ бил­ли­гири­ир, ха­анын бат­тааһына хам­сы­ыр;

— киһи сүрэҕэ тох­туу-тох­туу тэ­бэр: бу олус кут­талла­ах ту­рук­ка үксүн сааһыр­быт дь­он түүнүн ыл­ла­рал­лар, соһумар­дык өлүөхтэ­рин сөп.

Сүрэх тэ­би­итин (бы­та­ары­ытын эбэ­тэр түргэ­тээһинин) пуль­су мэ­эрэй­дэ­эн дөбөҥнүк быһа­арыл­лар.

Ы­ары­ыт­тан ха­рыс­та­ныы

— чөл олоҕу кы­та­анах­тык ту­туһуу;

— эт-ха­ан өттүнэн үчүгэй ту­рук­та­ах бу­олуу;

— аһара күүстэ­эх дь­айы­ыла­ах эм­тэртэн тут­ту­нуу;

— сүрэх үлэ­тин тэ­тимэ кэһил­ли­итин си­бики­тэ би­лин­нэҕинэ, ту­таты­на бы­ра­ас­ка көрдөрөн, ы­ары­ыны эр­дэ­тинэ чу­ол­кай­дааһын;

— арит­мо­лог бы­ра­ас сүбэ­тинэн сөптөөх эрэ­си­ими ту­туһуу.

Сүрэх үлэ­тин тэ­тимэ тоҕо кэһил­лэ­рий?

Сүрэх — сы­ла­ата су­ох үлэ­ли­ир мас­сы­ына, эҥки­лэ су­ох ха­аны ха­чай­ды­ыр но­су­ос эрэ бу­ол­ба­тах, киһи үй­этин ту­хары тох­то­ло су­ох үлэ­ли­ир кы­ра элек­трос­танция, дь­ик­ти элек­три­чес­кэй ге­нера­тор. Ман­на элек­три­чес­кэй им­пульс күөртэ­нэн саҕыл­лар, ону сүрэх тарҕатар «сап­та­рынан»^[128] быч­чыҥна­рыгар ти­эр­дэр. Элек­тро­им­пульс си­нус түмүллүүтүгэр (си­нусо­вый узел) күөртэ­нэн ба­ран, сал­гыы бу сап­та­рынан тарҕанар, ол түмүгэр сүрэх ка­мера­лара үллэҥнэһэл­лэр, ха­аны ха­чай­ды­ыл­лар. Элек­тро­им­пульс кэһил­ли­итэ у­он­на тарҕанар су­олун ула­рый­ы­ыта сүрэх үлэ­тин тэ­тимин кэһил­ли­ити­гэр (арит­мияҕа) ти­ри­эр­дэр. Арит­мия со­рох көрүҥнэ­рэ до­ру­обуйаҕа со­дула су­ох бу­олу­он сөп, от­тон ы­ара­хан кэһил­лии көрүҥнэ­рэ олус кут­талла­ах­тар. Бу ы­арыы тас дь­айы­ылар­тан эбэ­тэр киһи ис ту­ругун ту­тулут­тан үөскүүр. Тас­тан дь­айы­ылар­га ки­ир­сэллэр: аһара илис­тии, ы­ара­хан фи­зичес­кэй ноҕуру­ус­ка, эмо­ци­ональ­най стресс, та­бах­тааһын, эл­бэхтик у­уну ый­ыр­бахтааһын, ко­фе­ины­нан, ко­ка­ины­нан үлүһүйүү у­он­на ара­ас дь­айы­ыла­ах пре­парат­та­ры сыыһа туһаныы. Ма­ны таһынан, киһи­эхэ олох­суй­бут ы­ары­ылар арит­ми­яны үөскэ­ти­эх­тэ­рин сөп. Хо­лобур, ы­арыһах төрүөҕүттэн үөскэ­эбит сүрэх бо­ру­ок­та­ра, төбөттөн у­он­на көҕүс мэй­и­итит­тэн (спин­ной мозг) бэ­рил­лэр сүрэх быч­чыҥын үлэ­тин са­лай­ар элек­тро­им­пульс, ону сэр­гэ элек­тро­лит­най ба­ланс (нат­рий, маг­ний, каль­ций таһым­на­рын ула­рый­ы­ыта) кэһил­ли­илэ­рэ, сыҥах саҥ быч­чархай­ын (щи­товид­най же­леза) гор­монна­рын ула­рый­ы­ыта, сүһүрүү көрүҥнэ­рэ, кут­та­лы үөскэ­тэл­лэр. Кэ­лин үөскэ­эбит кы­ла­апан бо­ру­ок­та­ра сүрэҕи тэ­нитэн, ми­окард ин­фар­кта­ан, элек­три­чес­кай им­пуль­су аһарар сап­та­ры утах­та­ры эчэ­тэн, сүрэх үлэ­тин тэ­тимин кэһил­ли­ити­гэр ти­эр­дэллэр.

Сүрэҕи үлэ­лэтэр элек­три­чес­кэй им­пульс үөһээҥҥи киэҥ ве­на сүрэх уҥа ка­мера­тын кэ­тэх эр­ки­нигэр ба­ар си­нусо­вай түмүүлүккэ бэ­рил­лэр. Он­тон сүрэх­хэ ки­ирэр ка­мера­лары «уһугун­на­ран» ааһар у­он­на АВ (пред­сер­дно-же­лудоч­ко­вай) түмүүлүккэ сөкүүндэ би­эс гым­мыттан би­ирин иһигэр ти­ийэр.

Бу түмүллүү сүрэх­хэ ки­ирэр ка­мера­лар у­он­на сүрэх кур­тахта­рын (түөрт ка­мера) ып­сыһар си­ригэр ба­ар. Он­тон сал­гыы Гис утаҕынан (пу­чок Ги­са) Пур­кинье са­ла­ала­рынан (во­лок­на Пур­кинье) сөкүүндэ­ни кы­ай­бат би­ри­эмэ иһигэр сүрэх кур­тахта­рын быч­чыҥна­рыгар ти­ий­эн ки­нилэ­ри хам­саттаҕына (сис­то­ла) ха­ан ула­хан ты­мыр­дарга бы­раҕыл­лар. Дьэ ити су­ол үлэ­тэ кэһилин­нэҕинэ, сүрэх үлэ­тин тэ­тимин кэһил­ли­итэ (арит­мия) үөскүүр. Бу кэһил­ли­илэр көрүҥнэ­рэ ба­лай­да эл­бэх. Кут­талла­ах кэһил­ли­илэр, сүнньүнэн, кур­тахтар үрдүлэ­рит­тэн түргэ­тээһин (над­же­дудоч­ко­вые та­хикар­дии), кур­тахтар түргэ­тээһин­нэ­рэ (же­лудоч­ко­вые та­хикар­дии), сүрэх бло­када­та (бло­када сер­дца), сүрэх си­нусо­вай түмүллүүтүн мөлтөөһүнэ (син­дром сла­бос­ти си­нусо­вого уз­ла) ди­эн бөлөхтөргө арах­саллар. Бу ы­арыы көрүҥэ элек­тро­кар­ди­ог­рамма, ы­арыһах­ха би­ир су­ук­каттан итэҕэһэ су­ох би­ри­эмэҕэ анал ап­па­ра­аты кэ­тэр­дэн чин­чий­ии (хол­те­ров­ское мо­нито­риро­вание), со­рох түгэн­нэргэ сүрэх­хэ ты­мыры­нан анал­ла­ах ка­тетер­да­ры кил­лэ­рэн элек­три­чес­кэй ту­ругун чин­чий­эн көрүү (элек­тро­физи­оло­гичес­кое ис­сле­дова­ние) көмөтүнэн быһа­арыл­лар.

Сүрэх үлэ­тин тэ­тимин кэһил­ли­итэ үксүгэр эми­нэн эм­тэ­нил­лэр. Эмп көмөлөспөт түгэ­нигэр эпэ­рэ­эс­сийэ оҥоһул­лар.

Сүрэх үлэ­тин тэ­тимэ кэһил­ли­итин хи­рур­ги­чес­кай нь­ыма­нан эм­тээһин

Киһи сүрэҕин тэ­би­итин көннөрөн чөлүгэр түһэрии уһулуч­чу ула­хан су­ол­та­ла­ах. Хи­рур­гия нь­ыма­ларыт­тан би­лигин, кэһил­лии көрүҥүттэн көрөн, ор­дук кар­ди­ос­ти­муля­тор­да­ры, де­фиб­рилля­тор­да­ры ту­ру­оруу у­он­на ка­тете­рынан сүрэх иһигэр ки­ирэн кэһил­лии тах­сы­быт си­рин си­этэн көннөрүү, сүрэх­хэ аһаҕас эпэ­рэ­эс­сийэ би­ри­эмэ­тигэр оҥоһул­лар Maze IV про­цеду­рата тут­туллал­лар.

Сүрэх­хэ ха­ан сүрэх уҥа у­он­на хаҥас ка­мера­лары­нан сүүрүгүрэр. Ки­ни үс сар­быннь­ах­та­ах (трехс­твор­ча­тый), тыҥа, мит­раль­най у­он­на а­ор­таль­най кы­ла­апан­на­рынан сүүрүгүрэр. Ми­оцит­тар сүрэх быч­чыҥна­рыгар хи­мичес­кэй эни­эр­гий­эни ме­хани­чес­кэй­гэ ку­булу­тал­лар. Нат­рий, ка­лий, каль­ций у­он­на хлор и­он­на­рынан сүрэх быч­чыҥна­рыгар элек­три­чес­кэй за­ряды у­он­на им­пуль­су би­эрэл­лэр. Бу про­цеһы ба­рытын сүрэх уҥа өттүн эр­ки­нигэр ба­ар сүрэх ин­ни­нээҕи си­нусо­вай түмүллүү са­лай­ар. Ман­на элек­три­чес­кэй им­пуль­стар түмүллэн­нэр күөртэ­нэл­лэр, он­тон АВ түмүллүүнү нөҥүөлэ­эн сүрэх уҥа у­он­на хаҥас өттүнээҕи быч­чыҥна­рынан ааһал­лар. Бу ба­рыта сүрэҕи хам­са­тар сис­ти­эмэ (про­водя­щая сис­те­ма сер­дца) ди­эн а­аты­рар. Бу сис­ти­эмэ кэһил­ли­итэ элек­три­чес­кэй им­пульс дь­айы­ытын мөлтөтөр, сүрэх үлэ­ли­ир тэ­тимин кэһил­ли­ити­гэр ти­эр­дэр.

Маҥнай­гы кар­ди­ос­ти­муля­тор­дар олус ула­хан эти­лэр, чы­мада­ан саҕа бы­лыр­гы тран­зистор­най при­ем­никка май­гын­ны­ыл­ла­ра, от­тон кэ­лиҥҥилэр — кып-кы­ра ти­мир ку­ор­пуска угул­лу­бут маннь­ы­ат саҕа бы­ычы­кай­ка­ан при­бор­дар. Ман­нык при­бор­дар А­ан дой­ду­га ик­ки мөлүйүөнтэн тах­са киһи­эхэ ту­ру­ору­лун­ну­лар.

I ис­ти­эпэн­нэ­эх АВ бло­када — су­дур­гу­тук эт­тэххэ, элек­три­чес­кэй им­пуль­стар сүрэх­хэ ки­ирэр ка­мерат­тан сал­гыы бэ­рил­лэллэ­рин ха­ар­чахта­ны­ыта бу­олар. Бу бло­када ба­арын ЭКГ көмөтүнэн быһа­арыл­лар, ман­нык түгэҥҥэ эпэ­рэ­эс­сийэ оҥоһул­лу­бат, ы­арыһах анал­ла­ах пре­парат­та­рынан эм­тэ­нэр.

II ис­ти­эпэн­нэ­эх АВ бло­када үөдүй­эр түгэ­нигэр элек­три­чес­кэй им­пуль­стар бэ­рил­лэллэ­рэ ор­дук күүскэ ха­ар­чахта­нар. Бу ы­ары­ыны эмиэ ЭКГ көмөтүнэн быһа­арыл­лар, бло­када ман­нык көрүҥэ сы­ты­ыр­хай­быт ми­окард ин­фар­ктын (ос­трый ин­фаркт) кэн­ниттэн эбэ­тэр сүрэх ы­ары­ыла­рыгар анам­мыт эм­тэр дь­айы­ыла­рыт­тан сыл­та­ан үөскүөн сөп, Ман­нык ту­рук у­ус­ту­гур­даҕына кар­ди­ос­ти­муля­ция оҥоһул­лар.

III ис­ти­эпэн­нэ­эх АВ бло­када — сүрэх үлэ­тин бүттүүнүн ха­ар­чахта­ны­ыта (пол­ная АВ бло­када). Бу олус ула­хан ы­арыы: ы­арыһах мэй-тэй бу­олар, өйүн сүтэ­рэн ох­тор (Адамс-Сток син­дро­ма). Ы­арыһах үй­этин ы­арыы быһы­ытыт­тан, у­ус­ту­гут­тан көрөн, кар­ди­ос­ти­муля­тор ту­ру­оран уһаты­ах­ха сөп. Урут кар­ди­ос­ти­муля­тор­да­ры Адамс-Сток син­дро­мугар эрэ ту­ру­орал­ла­ра. Би­лиҥҥи кар­ди­ос­ти­муля­тор дь­айы­ытын, үлэ­ли­ир эрэ­си­имин прог­рамма­тор көмөтүнэн ара­ас­та­ан ула­рыты­ах­ха сөп. Ол кур­дук, сүрэх ка­мера­лара олус кэҥэ­эн, кы­ам­мат бу­ол­бут сүрэх үлэ­тин тэ­тимин туп­са­рар­га ба­лай­да си­тиһи­илэ­эх­тик туһаныл­лар бу­ол­лу­лар (ре­син­хро­низи­ру­ющая те­рапия).

Сүрэх кур­тахта­ра аһара түргэн­ник тэ­бэр бу­ол­лахта­рына, фиб­рилля­цияҕа (сүрэх үлэ­тин тэ­тимэ бул­куллан сэ­либи­ри­ир түгэ­нигэр), ы­арыһах­ха де­фиб­рилля­тор (им­план­ти­ру­емый де­фиб­рилля­тор) ту­ру­орул­лар. Бу ап­па­ра­ат сүрэх сэ­либи­рэ­этэҕинэ (фиб­рилля­ция), элек­три­чес­кэй раз­ряд би­эрэн ы­арыһаҕы өлөртөн быыһы­ыр.

Кэ­лиҥҥи сыл­ларга сүрэх үлэ­тин тэ­тимин кэһил­ли­итин у­ус­тук көрүҥнэ­рин ты­мыры­нан ки­ирэн ра­ди­очас­тотнай аб­ла­ция эбэ­тэр кри­одес­трук­ция көмөтүнэн си­этэн көннөрүү күүскэ сай­дан эрэр.

Бил­лэ­рин кур­дук, сүрэх үлэ­ли­ир тэ­тимин кэһил­ли­итин төрүөтүнэн сүрэх атын ы­ары­ыла­ра, хо­лобур, кы­ла­апан­нар эчэй­и­илэ­рэ, сүрэх ты­мыр­да­рын ы­ары­ыта, төрүөхтэн ыла үөскэ­эбит бо­ру­ок­тар, о.д.а. бу­олал­лар. Кар­ди­охи­рур­дар сүрэх үлэ­тин тэ­тимин көннөрөр эпэ­рэ­эс­сий­эни би­лигин аһаҕас сүрэх­хэ оҥорор бу­ол­лу­лар (про­цеду­ра Maze IV).

Ди­аг­ности­ка саҥа тех­но­логи­яла­ра сай­дан, эпэ­рэ­эс­сий­эни оҥору­ох ин­ни­нэ сүрэх элек­три­чес­кэй сис­ти­эмэ­тин кар­ти­рова­ние көмөтүнэн чоп­чу бу­лал­лар, эпэ­рэ­эс­сийэ кэ­мигэр хан­нык дь­айы­ыны оҥорол­ло­рун эр­дэттэн бы­ла­ан­ны­ыл­лар.

Сүрэх кы­ам­мат бу­олу­утун эм­тээһин

Хи­рур­ги­ята су­ох сүрэх ы­ары­ыла­рын уҕары­тар нь­ыма­лар эл­бэхтэр. Киһи ор­дук ый­ааһынын түһэрии, ону тэҥэ сөбүн көрөн ырыы эмиэ туһала­ах. Эмис киһи сүрэҕэ ха­аны эр­ги­тэри­гэр ы­ара­хат­та­ры көрсөр.

Сүрэҕин үлэ­тэ мөлтөөбүт ы­арыһах эл­бэх у­уну иһэр. Бы­ра­ас сүбэ­тинэн, ну­ор­ма­ны ту­туһан, у­уну иһи­эх­тэ­эх. Ту­ус­та­ах аһы си­ирин ач­ча­ты­ах­та­ах, ары­гыны иһэрин тох­то­ту­ох­та­ах. Ары­гыт­тан арит­мия үөдүйүөн сөп, от­тон ары­гыны эл­бэхтик иһэр киһи­эхэ ал­ко­голь­най кар­ди­оми­опа­тия үөскүүр. Ары­гыт­тан ак­ка­ас­таннах­ха, ити ы­ары­ылар си­мэлий­и­эх­тэ­рин сөп. Та­бах­тан рак, тыҥа ы­ары­ыла­ра бу­улу­ул­лар, олор сүрэх-ты­мыр үлэ­тин у­ус­ту­гур­даллар у­он­на күүһүрдэл­лэр. Ни­котин сүрэх ты­мыр­да­рынан ха­ан сүүрүгүрэ­рин мөлтөтөр, аҕыла­тар — бу ба­рыта сүрэх үлэ­тин мөлтөөһүнүгэр ти­ри­эр­дэ­рэ са­ар­баҕа су­ох. Ы­арыһах төһө кы­ал­ла­рынан бы­ра­ас сүбэ­тинэн си­биэһэй сал­гыҥҥа дь­а­ар­бай­ара, оҕуру­оту­гар, да­ача­тыгар көрөн дь­арык­та­нара туһала­ах.

Литэрэтиирэ

Захаров П.И. "Киһи соҕотох сүрэхтээх" Дьокуускай 2018