Чарлз Бэббидж

Ча́рлз Бэ́ббидж (ааҥл. Charles Babbage; ахсынньы 26 күнэ 1791, Лондон, Англия — алтынньы 18 күнэ 1871) — Англия математига, бастакы аналитическай суоттуур массыынаны айбыт киһи. Санкт-Петербургтааҕы наукалар Императорскай академиятын омук сирин чилиэн-корреспондена (1832 с). Суруйбут үлэлэрэ: функциялар түөрүйэтэ, экономика ахсаанын механизацията. Табулирование массыынатын оҥорон таһаарбыт (1820-1822 сс). 1822 с. разностнай массыына айыытыгар үлэлээбит. 1833 с. универсаальнай сыыппара суоттуур массыына төрүтүн бэлэмнээбит - аныгы ЭВМ прообраһын.

Биография

Чарлз Бэббидж 1791 с. ахсынньы 26 күнүгэр Лондоҥҥа төрөөбүт, банкир Бенджамин Бэббидж уонна Элизабет Тип дьиэ кэргэнигэр. Чарлз оҕо сааһыгар дорообуйата мөлтөх буолан 8 сааһыгар төрөппуттэрэ аҕабыыт итиитигэр Альфингтон чааһанай оскуолатыгар ыыппыттар. Ол саҕана аҕата уолун чааһынай оскуолаҕа үөрэттэрэр кыахтаах этэ. Бенджамин Бэббидж уолун дорообуйатынан сылтан элбэх үөрэх ноҕуруускатын биэрбэтин курдук аҕабыыттан көрдөспүт.

Альфингтон оскуолатын бүтэрэн баран Чарлз Энфилд академиятагыр барбыт онно кини дьиҥнээх үөрэҕэ саҕаламмыт. Академия улахан библиотекалаах эбит онтон сылтаан Бэббидж математиканы интириэһиргээбит.

Академияны бүтэрэн баран икки репетиторга үөрэммит. Бастакыта Кембридж аттыгар олорбут аҕабыыт эбит, кини, Чарлз тылларынан, киниэхэ сөптөөх билиини биэрэр кыаҕа суох этэ. Иккис - Оксфордтан сылдьар репетитор этэ. Кини Бэббиджка колледжка киирэр сөптөөх сүрүн классическай билиини биэрбит.

1810 с. Бэббидж Кембриджка баар Тринити-колледжка туттарсан киирбит. Ол гынан баран математика төрүтүн кинигэннэн бэйэтэ үөрэппит. Кыһанан туран кини Ньютон, Лейбниц, Лагранж, Лакруа, Эйлер у.д.а. Санкт-Петербург, Берлин, Париж академияларын математиктарын үлэлэрин аахпыт. Бэббидж билиитэ түргэнник үрдүк таһымҥа тахсыбыт, учууталларын билиилэрин ситэн ылбыт, онтон сылтаан Кембриджка бэриллэр математика таһыммыттан хомойбут. Ону ааһан Бэббидж көрүүтүнэн, Британияҕа математикаҕа бэлэмнэнии таһыма континентальнай дойдулартан биллэрдик хаалбыт.

Онтон ситимнээн 1812 с. таабаарыстарын кытта (Джон Гершель, Джордж Пикок у.д.а.) аналитическай түмсүү тэрийэргэ санамыттар. Түмсүү "Аналитическое общество" сыала соруга Кембридж университетыгар аныгы европейскай математиканы киллэрии. Кинилэр мунньахтары ыытар буолбуттар, онно араас математика бопуруостарын ырыталлар. Бэйэлэрин үлэлэрин бэчээттэтэллэр. Холобур 1816 сылга французскай математик Лакруа үлэтин «Трактат по дифференциальному и интегральному исчислению» бэчээккэ таһааттарбыттар, онтон 1820 с. ити үлэни эбэр икки том примердары бэчээтэппиттэр. Аналитическай общество көхтөөх үлэтэ бастаан Кембриджка бэриллэр математика үөрэҕин реформатын көҕүлээбит, онтон Британия атын университетарыгар.

1812 с. Бэббидж Св. Петр коллеһыгар көспүт, 1814 с. бакалавр степени ылбыт.

1816 с. Лондон Королевскай түмсүүтүн чилиэнэ буолбут. Ол бириэмэҕэ математика араас дьиссиплиинэлэригэр хас да суруйбут научнай ыстатыйалаах. 1820 с. Эдинбург Королевскай уонна Британия Королевскай астрономическай түмсүүлэрин чилиэнинэн киирбитэ. 1827 с. аҕатын, кэргэнин, икки оҕотун сүтэрбит. 1827 с. Кембриджка математическай наукалар профессора буолбут, онно 12 сыл үлэлээбит. Онтон бүтэн баран туох баар бэриэмэтин тус олоҕун дьыалатыгар анаабыт - суоттуур массыына оҥоруутугар.

Олоҕун бүтэһик сылларын Бэббидж философияҕа уонна политическай экономияҕа анаабыт.

Чарлз Бэббидж 79 сааһыгар өлбүт (1871 с. алтынньы 18 күнүгэр). Лондоҥҥа харыллыбыт.

Научнай кылаата

Кыра разностнай массыына

Бэббидж 1812 с. уустук ааҕар механизмы айарга санаммыт. Ону айарга кини логарифмеческай табыллары үөрэтиитэ өй укпут, тоҕо диэтэххэ киһиттэн тахсар сыыһалара элбэх эбит. Онно кини механическай аппараттынан уустук суоттары ааҕарга кыах баарын толкуйдаабыт. Ол иһигэр француз ученайа де Прони үлэлэрэ садьыйбыттар. Де Прони улахан суоттуур массыыналар үлэлэрин үллэриигэ идеяны биэрбит. Кини ахсааны үс таһымҥа үллэрэргэ этии киллэрбит. Бастакы таһым - аҕыйах улуу математиктар, математическай хааччыйыы бэлэмнииллэр. Иккис таһым - үөрэхтээх технологтар сүрүн ааҕар үлэтин ыыталлар. Үһүс таһымҥа - сүрүн ирдэбил сөпкө суоттааһын. Ити идеяларыттан сиэттэрэн Бэббидж үһүс суоттуур таһымы массыынаннан солбуйарга санаммыт. Ол гынан баран Бэббидж ити мыссыынаатын оҥорон саҕалаабатах. 1819 с. астрономияны үөрэтэн саҕалаан бэйэтин идеяларын чуолкайдаабыт уонна массыына көмөтүнэн ахсаан табылларын принциптарын чопчуппут, ол массыынатын разностнай диэбит. Ити мыссыына ахсааны оҥоруута эбии ньыматынан үлэлиэхтээх эбит. 1819 с. Чарлз Бэббидж кыра разностнай массыына оҥоһуутугар үлэтин саҕалаабыт уонна 1822 с. тутуутун бүтэрбит. Ол сылга Королевскай Астрономическай түмсүүгэ доклад аахпыт массыына механизмын астрономическай уонна математическай табыллары ааҕыыга туттуу уонна массыына үлэтин көрдөрбүт. Разностнай массыына айыытын түмүгэ Астрономическай түмсүү бастакы көмүс мэтээлэ буолбут. Ол гынан баран разностнай массыына эксперимент быһыытынан биллэр тоҕо диэтэххэ кыра памяттаах буолан улахан ахсааннарга туттуллар кыаҕа суох этэ.

Литература

• Баббидж, Чарльз // Брокгауз уонна Ефрон энциклопедическай тылдьыта: 86 туомнаах (82 т. уо. 4 эб.). — СПб., 1890—1907.
• Блауг М. Бэббедж, Чарльз // 100 великих экономистов до Кейнса = Great Economists before Keynes: An introduction to the lives & works of one hundred great economists of the past. — СПб.: Экономикус, 2008. — С. 49—51. — 352 с. — (Библиотека «Экономической школы», вып. 42). — 1 500 экз. — ISBN 978-5-903816-01-9
• Гутер Р. С., Полунов Ю. Л. Чарльз Бэббедж (1792—1871). — М.: Знание, 1973. — 64 с. — (Математика, кибернетика). — 48 100 экз.
• Майстров Л. Е., Эдлин И. С. Ч. Бэббедж и его разностная машина // Наука и техника: (Вопросы истории и теории). Л., 1973, Вып. 8. с. 33—36.
• Апокин И. А., Майстров Л. Е., Эдлин И. С. Чарльз Бэбидж (1791—1871). — М.: Наука, 1981. — 128 с. — (Научно-биографическая серия). — 44 000 экз.