Өс хоһоонноругар икки дойду ахтыллыыта
Үрүҥ айыылартан ылынар, аныгы, сайдыылаах, тупсубут олоххо уларыппакка, тупсара сатаабакка эрэ туһаммытынан барар билии-лэрбит өс хоһоонноро буолаллар. Омук дьоно уһун үйэлэргэ үөскэппит билиилэрэ олохторун үөрэхтэрэ буолан өс хоһоонноругар кубулуйан умнуллан хаалбакка туһалыы сылдьаллар.
Тыыннаах уонна өлбүт дьон өйдөрө-санаалара икки өрүтү үөс-кэтэн тус-туспа дойдуларга сылдьаллар диэни сахалар билинэллэр. Ону туоһулаан үгүс өс хоһоонноругар өй-санаа икки тус-туспа дойдуларга сылдьаллара араарыллан этиллэллэр. Өй-санаа сылдьар икки дойдулара маннык арахсаллар:
1. Бу дойду. Тыыннаах дьон өйдөрө-санаалара сылдьар дойдулара Бу дойду диэн ааттанар. Бу дойдуга өй-санаа үчүгэй да, куһаҕан да өрүттэрэ иккиэн сылдьалларын тэҥэ, солбуйсан биэрэн уларыйан; эбиллэн, көҕүрээн кэлэр уонна сайдыыны ситиһэр кыахтаахтар.
Өй-санаа үөрэҕэ сайдан, тупсан иһиитэ Бу дойду аатын уларытан Орто дойду диэни үөскэппитэ олоххо киирэн билигин туттуллар.
2. Ол эбэтэр Анараа дойду. Бу дойдуга өлбүт дьон өйдөрө-санаа-лара, үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара холбуу сылдьаллара биллэр. Киһи өллөҕүнэ этэ-сиинэ көмүллэр, хаалар, онтон өйө-санаата туспа арахсан айыы буолан Анараа дойдуга барарын сахалар билэллэр.
Өй-санаа үөрэҕэр тупсуу киириитэ Үөһээ уонна Аллараа дойду-лары үөскэтэн эбэн биэрбитэ эрээри, сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ ону ылыммат. Тоҕо диэтэххэ, өй-санаа төһө да икки аҥы арахсыбытын иһин, сылдьар дойдута биир эрэ буоларын “Үчүгэй уонна куһаҕан куустуспутунан сылдьаллар” диэн өс хоһооно биллэрэр. Өс хоһоон-норуттан уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан Ол дойдуну сахалар Үөһээ дойду диэн ааттыыры ылынан сылдьаллар.
Тыыннаах уонна өлбүт дьон өйдөрүн-санааларын уратылара бу икки дойдуларга араарыллан сылдьаллар. Тыыннаах, эттээх-сииннээх киһи өйө-санаата уларыйар, тупсар кыахтаах буоллаҕына, өлбүт киһи этэ-сиинэ суоҕуттан өйө-санаата туспа баран айыы буолан, аны уларыйбат турукка тиийэр уратылаах.
Өс хоһооннорун харыстааһын уонна өйдөбүллэрэ сөп түбэһэринэн көрөн аныгы, сайдыбыт, тупсубут олоххо туһаныы омук былыргы билиилэрин харыстаан үйэтин уһатыы буолар:
- “Күн сирэ көҥдөй, айыы суола аһаҕас” диэн өс хоһооно сир-дойду икки өрүттээҕин арааран биллэрэр. Сахалар тыыннаах уонна өлбүт дьон өйдөрө-санаалара сылдьар сирдэрин икки аҥы араарыыларын бу өс хоһоонугар киллэрэн этэн, быһааран биэрэллэр.
Күн сирэ диэн тыыннаах, эттээх-сииннээх киһи сылдьар, олоҕун олорор сирэ ааттанар. Сахалар баһылаабыт сирдэрэ киэҥэ-куоҥа ыйыллан “Күн сирэ көҥдөй...” диэн этиинэн бэриллэр уонна хайа баҕарар диэки, төһө баҕарар ыраахха барыахха сөбө быһаарыллар.
Өс хоһоонун салгыыта “... айыы суола аһаҕас” диэн этиитэ айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара эттэриттэн-сииннэриттэн туспа арахсан Ол дойдуга баралларын быһаарар. Айыы суола диэн өлүү суола, онно барар суол ааттанар. Олоххо холоотоххо өлөн хаалыы диэн быдан дөбөҥ, судургу. Өлүү бэйэтэ да тиийэн кэлэр, өлүүттэн киһи ханна да баран куоппат. Москваҕа да олоро барбыт дьон өлөн хааланнар, тиэллэн кэлэн көмүллэллэр. Киһи хаһан баҕарар өлөн хаалыан сөп, ол иһин айыы суола аһаҕас диэн этиллэр.
- “Күн киһитэ көмүскэс, айыы киһитэ аһыныгас” диэн өс хоһооно эмиэ икки тус-туспа дойдулары, онно иҥэн сылдьар өйү-санааны биллэрэр. Көмүскэһии диэн күн киһитин сыала, олоҕор оҥорор үлэтэ буоллаҕына, айыы киһитэ аһыныгас диэн этии өлбүт дьоҥҥо аан маҥнай сыһыаннаһар. Атыттары аһыныы диэн үчүгэй майгы бэйэҕэ эргийэн кэллэҕинэ уонна аһара баран аһыныгас диэҥҥэ тиийэн хааллаҕына дьону мөлтөтөр, олох иһин охсуһалларын суох оҥоруон сөп. Киһи аһынар киһитигэр кубулуйуу диэн улаханнык мөлтөөһүн кэмэ кэлиитинэн ааҕыллар.
Аһыныы диэн киһи быһыыта баарын иһин аһара баран аһыныгас диэҥҥэ тиийэрэ куһаҕаҥҥа кубулутар. Бу быһаарыыны аныгы кэмҥэ Россияҕа ыт боппуруоһун уустуга, кыайан таба быһаарыллыбакка сытыырхайан хаалбыта толору дакаастыыр. Араас ыттары барыларын аһыныы тарҕанан хаалыыта бэйдиэ сылдьар ыттар аһара элбээһиннэрин үөскэппитэ дьону сииллэрэ үксээһинигэр тириэртэ.
- “Бодорустахха бодоҥ биллэр, кэргэннэстэххэ кэмэлдьи биллэр” диэн өс хоһооно киһи өйүн-санаатын уратылара хойутаан биллэн кэлэллэрин быһаарар улахан суолталаах. Бу өс хоһооно киһи куһаҕан майгына үөрүйэххэ кубулуйан хаалбыта өр кэмҥэ билсистэххэ эрэ биллэн тахсарын табатык сыаналааһын эрэйиллэр.
Бодоҥ диэн эт-сиин араас ыарыылара үөрүйэххэ кубулуйбуттара, онтон кэмэлдьи диэн өй-санаа куһаҕан үөрүйэхтэрэ буор куту үөс-кэппиттэрэ иҥэн сылдьаллара ааттаналлар.
Кэм уонна мэлдьи диэн тыллар холбоһон кэмэлдьи диэн куһаҕан майгы үөрүйэххэ кубулуйбутун биллэрэр тылы үөскэппиттэр. Куһаҕан майгы уһуннук дьайа сылдьыыта үөрүйэҕи үөскэтэн кэбиһэрин уонна уһуннук дьайарын бу тыл биллэрэр. Кэмэлдьи куһаҕан өттүгэр аһара бардаҕына кэдэрги кэмэлдьи диэн ааттанар. Киһи быһыытыттан туора, атын, кэдэрги хайысханы тутуспут өй-санаа үөрүйэхтэрэ буолбуттара быһаарыллан этиллэр.
Өй-санаа олохсуйбут, эккэ-сииҥҥэ иҥэн хаалбыт үөрүйэхтэрин сахалар олус былыргы кэмнэргэ арааран билэн ыча, сигили, кэмэлдьи диэн ааттаабыттар. Бу үөрүйэхтэртэн ыча төһөнөн кэҥээн иһэрэ киһи үчүгэйи оҥороро элбиирин биллэрэр, онтон сигили уонна кэмэлдьи икки өрүттээх өйдөбүллэрин илдьэ сылдьаллар.
Куһаҕан майгы куруук хатылана сырыттаҕына үөрүйэх буолууга кубулуйан буор куту үөскэтэн, эти-сиини уларытан иһэриттэн кэлэр көлүөнэлэргэ, оҕолорго бэриллэрин сахалар билэннэр үйэлэрин тухары куһаҕан быһыылары оҥорбокко уонна куһаҕан майгылара баарын биллэрбэккэ, олохсуппакка кыһаналларын ыал буолуу үгэстэрин олохторугар туһана сылдьаллара быһаарар.
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Куһаҕаны санаама” диэн үөрэтэрэ киһи куһаҕан майгына киирэн кэлиитин умнууга, хаалларыыга ти-риэрдэн үчүгэйи санааһына элбиирин үөскэтэрэ туһаны оҥорор.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн куһаҕан майгылара биллэн кэлиилэрин тохтотон, хааллаттаран истэххэ, бу майгылар олохсуйбакка, умнуллан иһэллэриттэн үчүгэй майгына элбиэн сөп.
- “Киэһээҥҥи аһыырдаах киһи чугаһаабат киһитэ” диэн өс хоһооно куһаҕан майгылаах киһиэхэ улахан наадата суох чугаһыы сатааһынтан туһа тахсыбатын биллэрэр.
- “Киһи итэҕэһигэр төрөөбүт киһи” диэн өс хоһооно куһаҕан майгы кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин биллэрэрэ ордук суолталаах. Киһи итэҕэһэ салгыы оҕолоругар бэриллэн иһэрин быһаарар.
- “Сытынньаҥ дүлүҥ умайбат” диэн өс хоһооно куһаҕан майгы элбээн, мунньуллан үөрүйэххэ кубулуйан сытынньаҥы үөскэттэҕинэ уот да ыраастыыра кыаллыбатын биллэрэр.
- “Тиэтэйиэҥ да бытаарыаҥ” диэн өс хоһооно тиэтэйии, ыксааһын сыыһа туттунууну үөскэтэн үлэни оҥорууну бытаардарын биллэрэр.
- “Тиэтэйбит сыарҕа сыыр анныгар хаалар, тиэтэйбэтэх сыарҕа сыыр үрдүгэр тахсар” диэн өс хоһооно ханнык баҕарар уустук үлэни, саҥаны айыыны оҥорууга тиэтэйбэтэххэ, ыксаабатахха эрэ бүтэрии, туһаҕа таһаарыы кыалларын этэн биэрэр. (1,204).
- “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн өс хоһооно ынах дьүһүнэ көстө сылдьарын курдук, киһи өйүн-санаатын көрө түһээт билии кыаллыбатын биллэрэр. Саха дьоно киһи өйүн-санаатын туруга хайдаҕын билиэхтэрин баҕардахтарына төрөппүттэрин, былыргы өбүгэлэрин төрүччүлэрин сиһилии үөрэтэллэр.
Саха омук былыргы билиилэрин, өс хоһооннорун уларыта сатааһыны тыл үөрэхтээхтэрэ оҥоро сатыыр буоллулар. Былыргыттан икки өрүттээх өйдөбүллээх айыы диэн тылы тупсаран биир “үчүгэй” эрэ өрүттээри оҥостоннор айыы диэн тыл куһаҕаны биллэрэрин оннугар “аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан киллэрэ сатаан өс хоһоонун суолтатын уларытан онно-манна суруйаллара элбээтэ.
- “Икки атахтаах эриэнэ иһигэр, көтөр эриэнэ таһыгар” диэн өс хоһооно киһи өйүн-санаатын көрөн билии кыаллыбатын, онтон көтөр хайдах дьүһүннээҕэ көстөн биллэрин быһаарар. (2,64).
- “Уу” диэбитэ – хаар, “хаар” диэбитэ – уу” диэн өс хоһооно көрдөрөн туран сымыйалыыр, албынныыр киһини быһааран биэрэр.
- “Кэрээн киһи кэҥээбэт, ордугурҕас киһи уһаабат” диэн өс хоһооно киһи майгынын куһаҕан уратылара оҥорор быһыытын эмиэ куһаҕан өттүгэр уларытан кэбиһэллэрэ өй-санаа киһини салайарын быһаарар уонна сайдыыны ситиһэрэ кыаллыбатын биллэрэр.
- “Киһи киэнигэр баҕарыма, бэйэҥ киэниттэн матыаҥ” диэн өс хоһооно баҕа санаа аһара барара куһаҕаҥҥа тириэрдэринэн эмиэ хааччахтаннаҕына эрэ туһаны оҥорорун чуолкайдаан биэрэр. Сахалар сиэр диэн үөрэхтэрэ өй-санаа аһара барарын хааччахтыыра дьон киһилии быһыылары оҥороллорун үөскэтиигэ, элбэтиигэ туһалыыр.
- “Туох да иэстэбилэ суох буолбат” диэн өс хоһооно киһи оҥорбут быһыытыгар эппиэтэ хайаан да кэлэрин биллэрэр. Дьону албынныы сылдьыбыт киһи албына арылыннаҕына иэстэбилэ тиийэн кэлэрин билэ сылдьыа этэ. (2,77). Билигин “айыы үөрэҕин” албына арыллан сахаларга, оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туох куһаҕаны оҥороро быһаа-рыллыбытын кэннэ, бу сымыйа үөрэҕи итэҕэйээччилэр, албыҥҥа киирээччилэр суох буоланнар албын секта хаалыа этэ.
- “Күөскүн эрдэттэн өрүнүмэ” диэн өс хоһооно киһиргээһин таах хаалар үлэни оҥорууга тириэрдэрин биллэрэр. Күөс уута оргуйуор диэри тугу эмэни булан аҕалан уган биэриэм диэн киһиргэнии кыайан туолбата элбэҕин этэн биэрэр. Киһиргээһин кыайан толоруллубат быһыыны толоруом диэн быһа этиниигэ тириэрдэн кэбиһэрэ атыттар итэҕэллэриттэн тахсыыны үөскэтиэн сөп.
Киһиэхэ майгы диэн былыргы өбүгэлэриттэн бэриллэн иһэр өй-санаа түмсүүлэрэ, үөрүйэхтэрэ бааллар. Саха дьоно киһи өйүн-санаа-тын үөрэтэн уһун үйэлээх билии оҥорбуттара ыча диэн ааттанан билиҥҥи көлүөнэлэргэ бэриллэн сылдьар. Ыча диэн майгы уратылара үгэскэ, үөрүйэххэ кубулуйбуттара ааттанар уонна бу уратылар кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэрин сахалар билэн туһаналлар.
Өс хоһоонноро диэн былыргылар олохторун устата үөс-кэппит уһун үйэлээх билиилэрин үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ уонна үөрэтиигэ таба туһанара эрэйиллэр. (3,51).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Саха өһүн хоһоонноро = Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.
2. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
3. Каженкин И.И. Итэҕэл. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.