"Азия киинэ" обелиск
Азия Киинэ - Азия географическай киинин бэлиэтиир гипотетическэй туочука. Киин ханан баара, Азия кыраныыссалара ханан ааһалларыттан уонна, сүрүнэ, ону суоттаан таһаарар ньыматтан, ону кытта, ыраах сытар арыылар, Азия саамай кытыы туочуката диэҥҥэ киирэллэриттэн дуу, киирбэттэриттэн дуу тутулуктаах. Ол гынан, Азия географическай киинэ диэн анал аакка хас даҕаны сир дураһыйар.
- Салдам, Тыва, Россия Былааҕа Россия - А. Г. Сафронов уһаайбатыгар турар өйдөбүнньүк баҕана(1890-ус сылларга)(52°29' с.ш.96°05' в.д.)
- Кызыл, Тыва, Россия Былааҕа Россия - "Центр Азии" Кужугет Шойгу аатынан кытылга турар обелиск.(ХХ үйэ, бастакы аҥаара) (51°43' с.ш.94°26'37" в.д.)
- Юнгфен, Синьцзян-Уйгурскай автономнай оройуон, Кытай Кытай - "Азия континенын географическай киинэ"(1990-ус сыллар бүтүүлэрэ)(43°40'37" с.ш. 87°19'52" в.д.)
"Азия киинэ" обелиск дьикти устуоруйалаах. Азия киинин туһунан бастакы суругу Үөһээ Енисейи чинчийэр геологическай партия начальнига, тимир суол инженера, В.М.Родевич бэлиэтээһиннэригэр булуохха сөп. Кини, 1910 сыллаахха Санкт-Петербург куоракка "Урааҥхай кыраайын уочарката (Енисей өрүс Монгольскай бассейна)" диэн кинигэни таһаартарбыта. Ол кинигэ, туристар тустарынан салаатыгар В.М.Родевич:"90-нус с. Урянхайга, Англия айанньыта, бэйэтин анаарыытынан, Г.П.Сафьянов Енисей өрүс кытылыгар турар Салдам диэн уһаайбатыгар баар Азия киинин көрөр анал соруктаах кэлбитэ. Уһаайба саадыгар туруоруллубут өйдөбүнньүк баҕана, Азия киинэ итинэн буоларын туоһулуура. Англия киһитэ, бэйэтэ кэпсииринэн, хайа сахха, Европа, Африка уонна Австралия кииннэригэр тиийэ сылдьыбыт." Г.П.Сафьянов уһаайбата Улуг-Хема хаҥас кытылыгар, Бий-Хема уонна Каа-Хема силбэһиилэриттэн 23 биэрэстэ аллара турара.
Кэнники, уһуга суох гына оҥоһуллубут дьоҕус пирамида моһуоннаах Азия киинин бэлиэтин, Кызыл куоракка, Улуг-Хема хаҥас кытылыгар, электростанция дьиэтин таһыгар көһөрбүттэрэ. 1964 с. Тува Россия састаабыгар баҕа өттүнэн киирбитэ 20 сылын туолбутун бэлиэтииргэ, үөһэ харбаспыт үс кырыылаах шпиллээх икки миэтэрэлээх квадратнай олбоххо ууруллубут сир шара обелиск бетонтан оҥоһуллан Енисей кытылыгар туруоруллубута. Автор - өрөспүүбүлүкэ кырдьаҕас худуоһунньуга Василий Фадеевич Дёмин.
1984 с. Сэбиэскэй Тува төрүттэммитэ 40 сылын туолуутугар, обелиск тула сирэ тупсарыллыбыта, обелиск уонна кини олбоҕо гранитынан сирэйдэммиттэрэ. Кэнники кэмҥэ, обелиска тириэрдэр аллея саҕаланыытыгар арзыланнар(хахайдар) скульптуралара туруоруллубуттара. 2014 с. Тува Россияны кытта бииргэ буолбута 100 сылын туоларыгар, бурят худуоһунньуга Даши Намдаков бырайыагынан, саҥа обелиск оҥоһуллубута - үрдүгэр үс кырыылаах шпиллээх сир шарын үс хахай сүгэн турар тас көрүҥнээх. Обелиска илиҥҥи драконнар фигуралара уонна араас кыыл-сүөл үөһэ халлааҥҥа тахсардыы таласпыт уохтарыттан биир кэлим буолбуттарыттан турар сүрдээх үрдүк, саамай чыпчаалыгар уон салаалаах муостаах табалаах стела бааллар. Ону таһынан, дьон,Н буддийскай гороскопка баар 12 космогоническай, анималистическай уобарастары көрөллөр. Маны кытта, обелиск олоҕун тула "Азия киинэ" диэн тувалыы, нууччалыы уонна ааҥыл тылынан суруллубут. Болуоссакка, обелиск таһыгар, сэргэстэһэ, эмиэ, Д. Намдаков бырайыагынан оҥоһуллубут, "Царская охота" диэн, боруонсаттан кутуллубут, ону кытта, "Мой дом"-диэн, Ибрагим Жусупов бырайыагынан мыраамартан оҥоһуллубут скульптурнай бөлөхтөр бааллар. И. Жусупов үлэтэ, Норуоттар икки ардыларынааҕы скульптурнай симпозиумҥа күрэс чэрчитинэн оҥоһуллан иккис миэстэни ылбыт эбит. "Азия киинэ" обелиск, географическай туочуканы чопчу бэлиэтиир пуун буолбатах, кини географическай Азия киинин ыйар өйдөбүнньүк бэлиэ буолар. https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%86%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%B8 https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%81%D0%BA_%C2%AB%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%B8%C2%BB https://www.culture.ru/institutes/29347/obelisk-centr-azii http://www.sholban.ru/center_asia.html Архыыптаммыт 2020, Ыам ыйын 23 күнүгэр.