Ааккын түһэн биэримэ
Олус уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэхтэрэ өс хоһооннорунан этиллэн кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэр. “Үтүө аат-суол баайдааҕар ордук” диэн өс хоһооно байыы уһун үйэтэ суоҕун, онтон аат-суол уһун үйэлэргэ умнуллубатын быһаарар. “Аат-сурах ыраах барар” диэн өс хоһооно аат киэҥник тарҕанарын, ыраах сирдэргэ тиийэрин таһынан, уһуннук, үйэлэргэ барарын биллэрэр.
Былыргы кэмнэргэ сахаларга аат-суол диэн олус үрдүктүк сыаналанар этэ. Аҕа ууһун үчүгэй аата-суола ыраахха диэри биллэрэ. Бары ааттарын-суолларын харыстыыллара, сыыһа туттунан түһэн биэрбэттэрэ уонна эппит тылларын куруук толороллоро. Араас атыы-эргиэн, ылсыы-бэрсии тэнийэн эрдэҕинэ киһини аатынан-суолунан билэллэрэ, төрүттэрин-уустарын билсиһэллэрэ, сыаналыыллара.
Аат-суол диэн холбуу этиини элбэхтик туттабыт. Бу этии аат уонна суол диэн тус-туспа тыллартан турар уонна киһи олоҕун устата тугу туһалааҕы, үйэлээҕи оҥорбутуттан быһаччы тутулуктанар:
- Аат диэн киһи аата, араспаанньата уонна аҕатын аата холбоһон киһи аатын үөскэтэллэр, кимтэн төрүттээҕин биллэрэллэр.
- Суол диэн киһи тугу эмэни уһун үйэлээҕи оҥорбута, туппута, туох ханнык; үчүгэй эбэтэр куһаҕан суолу-ииһи үйэтин тухары хаал-ларбыта, бу киһи туһунан хаһан да сүппэт бэлиэни, суолу үөскэтэр.
Урут сэбиэскэй кэм саҕана киһи диэн соччо аахайыллыбат буолара. Сотору-сотору солбуһа сылдьар салайааччылар элбэхтик кыайан толоруллубат сыаллары, хаһан да кэлбэт “коммунизмы” тутуохпут диэн сымыйа эрэннэриилэри уҥа-хаҥас биэртэлээн кэбиһэн дьон итэҕэллэриттэн тахсан хаалаллара. Ол кэмҥэ партия ыйыытын, салайааччылар этиилэрин толоро сатааһын баһылаан сылдьарыттан киһи бэйэтэ быһаарынан эппит тылын толоруута диэн өйдөбүл хаалан сылдьара, кыра үлэһит дьоҥҥо эрэ сыһыаннаах курдук этэ. Салайааччылар сымыйаны этэллэрэ билигин да хаала, суох буола илигин була сатаан оҥоруллубут “айыы үөрэҕэ” диэн секта саха дьонун барыларын албынныы сылдьара биллэрэр.
Ырыынак кэмэ кэлэн дьон өйүн-санаатын сыыйа көннөрөн биэрэн иһэриттэн былыргы курдук “Ааккын-суолгун түһэн биэримэ” диэн этиигэ олоҕурар буолан иһэр. Билигин ырыынак тутулуктара үөскээн эрэр кэмигэр биирдэ сымыйалаан, албыннаан түбэһэн хааллахха дьон итэҕэлиттэн тахсан хаалыы диэн өйдөбүл үөскээтэҕинэ, аны эйигин кытта ким да салгыы дуогабар оҥостубат, дьыаланы-куолуну эрэммэт кэмэ кэлэриттэн эппит тылы толоруу диэн киһи киһини кытта тутаах сыһыана үөскээн син баар буолан, олохсуйан эрэр.
Биир киһи аата-суола бэйэтин оҥорор дьыалаларыттан быһаччы тутулуктанар уонна дьон сыанабылларын ылан сыыйа-баайа билии-лэригэр тахсан иһэр. Аат-суол киэҥник тарҕаныыта “Албан аат, суон сурах түргэн кынаттаах” диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэр.
Саҥа ыал аата-суола сыыйа-баайа тэрийээччилэр үлэлэринэн-хамнастарынан, оҕолорун хайдах иитэн, үөрэтэн, улаатыннаралла-рыттан тутулуктанан үөскүүр уонна тулалыыр ыалларга тарҕанан барар. Элбэх билсии-көрсүү, үлэ-хамнас табыллыыта, үөрэҕи баһы-лааһын ааты-суолу элбэтэр, киэҥник тарҕатар үлэлэргэ киирсэллэр.
Ыал аата-суола диэн дьон саамай кыра холбоһуктарын аата-суола буолар. Оҕолор аҕаларын, ийэлэрин, бэйэлэрин ааттара-суоллара холбоһон ыал аатын-суолун үөскэтэллэрин билиэхтэрэ этэ. Ыал үтүө аата-суола уһун кэмҥэ дьулуурдаах үлэттэн-хамнастан, бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй майгыттан, сыыһа-халты туттубаттан, оҕолору хайдах иитэртэн, үөрэтэртэн тутулуктанан үөскээн олохсуйар уонна тулалыыр дьоҥҥо тарҕанар. Аат-суол “Төрүт уус ыал” диэҥҥэ кубулуйарыгар ыал оҕолоро, сиэннэрэ ылар оруоллара ордук үрдүүр.
Аҕа ууһун аата-суола аймахтар хайдах быһыылаахтарыттан хомуллан, үлэлэриттэн-хамнастарыттан тутулуктанан үөскүүр. Билигин улахан аҕа уустара чугас аймахтарынан, биир араспаанньалаахтарынан син биллэллэр. Нууччалар ааттарын, араспаанньаларын ыган-хаайан, албыннаан, араас манньаны туһанан киллэрэннэр аймахтыы буолбатах биир араспаанньалаахтар элбээн хаалыыларыгар тириэрдэн хаан аймахтар бэйэ-бэйэлэрин ситэ билсибэттэрин үөскэтэн кэбистилэр. Сахалыы ааттары ылыныыттан, араспаанньалары аҕа ууһун аатыгар уларытыыттан, бу быһыы сыыйа-баайа көнүө этэ.
Нууччалыы аат-суол киириититтэн аҕа ууһун аата-суола билигин ахтыллыбат буолан сылдьар. Бу майгы сыыйа-баайа көнөн иһэр чинчилээҕэ дьон төрүччүлэрин үөрэтэн эрэллэриттэн биллэр. Саҥа ыал үөскээһинигэр аймахтар бэйэ-бэйэлэрин билсиһэллэригэр аҕа ууһун, чугас аймахтарын барыларын, үлэни төһө кыайбыттарын ахталлар. Арыгылаан, сыыһа-халты туттунан киһи быһыытын, сиэри таһынан барбыт аймахтар ааттара-суоллара намтыыр, түһэр. Аҕа ууһун, аймахтар ааттарын-суолларын харыстааһын, ол аата, куһаҕан аата суох буолуу өйдөбүлэ дьоҥҥо сыыйа киирэн иһэр.
Былыргы сахаларга сиэри кэһэр, буруйу-сэмэни оҥорор киһи, аҕа ууһун аатын түһэн биэрэр киһинэн ааҕыллара, бу дьону аҕа ууһа бэйэтэ сууттуура, дьарыйара. Аҕа ууһун аатын түһэн биэрии олус улахан буруйунан ааҕыллара. Бу быһыыны билиҥҥи олоххо тэҥнээн көрдөххө үлэлиир тэрилтэ эбэтэр бииргэ олорор ыаллар итэҕэллэриттэн тахсан хаалыы курдук буолуон сөп.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн аат-суол эмиэ икки өрүттээх, куһаҕанынан аатырыы диэн эмиэ баара дьон олоҕо улахан уустуктааҕын быһаарар. Олус улахан куһаҕаны, хара айыыны оҥорбут дьон ааттара уһун кэмҥэ умнуллубакка дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалыыта итинник, улахан содуллаах куһаҕан быһыылар уһун кэмҥэ сүппэттэригэр тириэрдэр.
Олус улахан уоруйахтар, киһини өлөрөөччүлэр, сэрииһиттэр ааттара уһун үйэлэргэ умнуллубакка сылдьаллара куһаҕан быһыылар, куһаҕаны айыылар аҕыйаабаттарын, кэмэ кэллэҕинэ туох барыта эргийэн кэлэрин курдук, элбээн кэлэр кэмнээхтэрин биллэрэр.
Былыргы сахалар куһаҕаны оҥорон өлбүт киһини дьону көмөр сиргэ көмпөккө, атын сиргэ көмтөрөллөрө, бэйэтигэр тиийиммит киһини хоруобар умсары уктараллар этэ. Бу киһи оҥорбут куһаҕан быһыытын, хара айыытын умуннараары, ким эмэ үтүктэн хатылаабатын туһугар итинник ураты көмүүнү оҥороллор эбит.
Дьон куһаҕан быһыылары, хара айыылары оҥорбуттара сыыйа-баайа умнуллан, симэлийэн баран иһиилэрин үөскэтэргэ бу быһыы-лары ахтыбат, санаабат буолуу тириэрдэр. Өлбүт киһини ахтыыга оҥорбут куһаҕан быһыыларын букатын ахтыбаттар, хаалларан умуннаран кэбиһэллэр. Бу киһи өйүн-санаатын, оҥорбут куһаҕан быһыыларын хара айыы оҥорон умнуу, ахтылларын суох оҥорон симэлитии эрэ суох буоларыгар, сүтэригэр тириэрдэр.
Сахалар таҥараларын үөрэҕэр куһаҕан санаалартан ыраастаныы диэн олохсуйбут үйэлээх үгэһи туһанан куһаҕан быһыылары оҥор-буту умнууга, хаалларыыга анаан тутта сылдьаллар.
Улаатан иһэр эдэрдэр кими эрэ үтүктэн, батыһан үөрэнэллэрэ, сөбүлээбит быһыыларын холобур оҥостоллоро ордук элбэх. Дьон оҥорбут куһаҕан быһыылара хара айыы буолан умнуллан, суох буолан иһиэхтэрэ этэ. Куһаҕан быһыылар умнуллаллара, хаалан иһэл-лэрэ эрэ эдэрдэр өйдөрө-санаалара ыраас, үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорор кыахтаах буола улааталларыгар тириэрдэр.
Үчүгэй быһыылар, үрүҥ айыылар дьоҥҥо туһалыылларын уонна элбииллэрин туһугар эдэрдэри үөрэтиигэ аан маҥнай дьон оҥорор бары хара айыыларын, куһаҕан быһыыларын арааран билэллэрэ, олору бэйэлэрэ оҥорбот буола үөрэнэллэрэ улаханнык туһалыыр.
Үчүгэй ааты-суолу уһун кэмнээх үлэнэн-хамнаһынан, үчүгэй майгынынан, дьоҥҥо сыһыанынан ситиһиллэр. Үчүгэй ааты-суолу харыстаабатахха сотору кэминэн суох буола сотуллан, симэлийэн хаалыан сөп. “Буочукалаах мүөтү ньуоска дьүөкэт буорту оҥорор” диэн этии үчүгэй аат-суол сотуллара дөбөҥүн, кыра да куһаҕан быһыы аакка-суолга буортуну оҥороро ордук улаханын быһаарар.
“Үчүгэй киһи суола сырдык, куһаҕан киһи суола хараҥа” диэн өс хоһооно киһи олоҕун устата оҥорбут быһыылара хайдахтарын, дьоҥҥо туһалаахтарын дуу, буортулаахтарын дуу тус-туспа араарарын таһынан ханнык сыанабылы ыларын быһаарар. Үчүгэй быһыы сырдыкка, үрүҥҥэ, онтон куһаҕан быһыы хараҕа, хараҥаҕа тэҥнэнэрэ олус былыргы кэмнэртэн үөскээбит өй-санаа арахсыылара буолаллар уонна билигин да туттулла сылдьаллар.
Оҕону кыра эрдэҕиттэн ааты-суолу харыстыырга, сыыһа-халты туттунан түһэн биэрбэккэ сахалар үөрэтэллэр. Оҕо төрөппүтүн үтүктэр, батыһар киһитигэр кубулуттаҕына аатын түһэн биэрбэт кыахтанар. Төрөппүт аатын оҕото түһэн биэрбэтэ хайаан да ирдэнэр көрдөбүлгэ кубулуйуута ыал, аҕа ууһун ааттара ордук сыаналаналларыгар тириэрдэр. Бары омуктар оҕоҕо аатын биэриини былыргы үгэстэригэр олоҕуран оҥороллор. Сахалар былыр-былыргыттан оҕоҕо аатын биэриини икки сүһүөхтээн оҥороллор этэ.
Оҕо кыра эрдэҕинэ араас таптал аатынан ааттыыллар. “Чыычаах”, “Сыллыый” эҥин диэн. Оҕо бу кэмҥэ анал аата да суох сылдьыан сөп. Өйдөнөн аатын истэн биллэҕинэ, майгынын, быһыытын уратылара арыллыбыттарын кэннэ, дьэ биирдэ аат биэрэллэр.
Оҕо буолан бүтэн улахан киһи буолуутугар анал, тупсубут ааты эмиэ биэрэн иҥэрэллэр. Бу аат киһи тас быһыытыгар да майгыныгар да сөп түбэһэрин былыргылар хос ааттарыттан билигин быһааран билэр кыахтаахпыт. Киһи аатын курдук олорор. Киһи аата уһун үйэни түстүүр, өйү-санааны сайыннарар, тулуурдаах, дьулуурдаах буолууга ыҥырара ордук. Аймахтар бэйэлэрэ билэр уһун үйэлээх, элбэхтик үлэлээбит-хамсаабыт, элбэх оҕолорун киһилии быһыыга үөрэппит киһи аатын оҕолоругар биэрэ, иҥэрэ сатыыллара ордук туһалаах. Уһун үйэлэммит, элбэх олоххо туһалаах, үчүгэй быһыылары, үйэлээх дьыалалары оҥорбут, өйө-санаата күүһүрбүт киһи санаата, аатын-суолун дьайыыта кэлэр көлүөнэлэригэр биллэр көмөнү оҥорорун сахалар таҥараларын үөрэҕэ дакаастыыр.
Олохторун ситэ олорботох, тугу эмэ туһалааҕы ситиспэтэх дьон ааттарынан оҕолорун ааттыыртан сахалар туттуналлар этэ. Итини тэҥэ, аһара киэҥник биллэр киһи аата туһалыыра эмиэ кыра, эдэр киһини аһара барыыга үөрэтэринэн уһун үйэни түстээбэт.
Ырыаһыт Саша Самсонов – Айыы уола суох буолбута ыраатан иһэр. 1998 сыллаахха ыарыыта бэргээн алтынньы 12 күнүгэр суох буолбута, олохтон туораабыта. Саша Самсонов “Айыы уола” диэн псевдонимы, хос ааты ылыммыта. Айар киһиэхэ араҥаччылыы сырыттын диэммин ити ааты талбытым диэн ийэтэ этэр эрээри, бу баҕа санаата төттөрү өттүгэр тардыбыт буолуон сөп. Айыы диэн тылбыт биир эрэ үчүгэй айыыны оҥорууну биллэрэр, онтон куһаҕан айыыны оҥорууга эбэн табыллыбакка хаалааччылар үксэтэн кэбиһэллэрин тэҥэ, өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолан Үөһээ дойдуга тахсан эдэрдэри ыҥыра, угуйа сылдьарын сахалар билэн өлбүттэртэн бэйэлэрин туспа араарына сылдьаллар.
Эдэр сааһыгар олохтон туораабытыгар хос аата улахан суолтаны ылбытыгар сөп. Уһуннук Орто дойдуга олоруу киһи быһыылаах, киһи быһыытын аһара барбат, көрсүө, сэмэй эрэ дьоҥҥо табылларын билиэ этибит. Айыы буолуу диэн өй-санаа Үөһээ дойдуга көтүүтүгэр тириэрдэринэн киһи өлбүтүн, өйө-санаата арахсан туспа барбытын кэннэ кэлэр улахан уларыйыы буолар. Биһиги быһаарыыбытынан айыы диэн хос аатын тардыытынан, бу аһара талааннаах эдэр киһи олохтон, Орто дойдуттан эрдэлээн барбыт буолуон сөп.
Айыы Сиэнэ диэн ааттаммыт Степан Попов эмиэ ситэ олорбокко айыыларга барбыта. Айыы буолуу диэн өлбүттэр өйдөрө-санаалара ааттанар. Ол иһин Үөһээ дойдуга сылдьар айыылар тыыннаах дьону угуйар, ыҥырар күүстээхтэриттэн ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатааһыҥҥа, сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэхтэрин сөбүттэн айыы диэн тылы улаханнык саҥарыллыбат, олус сэрэхтээхтик тутта сылдьыы табыллар. Бу тыыннаах дьоҥҥо анаан туттуллубат тылы дорҕоонноохтук саҥара сылдьыбыт В.Кондаков уонна Тэрис өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга барбыттара ыраатта.
Сахалыы өйү-санааны ситэ билбэппититтэн, дорҕооннор дьайыыларын аахсыбаппытыттан, куһаҕан дорҕооннордоох ааты ылынан кэбиһиэхпитин сөп. Куһаҕан дорҕооннордоох аат дьайыыта тардара үчүгэйгэ тириэрдибэт диэн сахалар үөрэхтэрэ этэрин тутуһуохха сөп этэ диэн билигин кэлэн этэрбитигэр тиийэбит.
Саха республикатын главнай пристаба Андрей Аскольдович Кулаковскай атырдьах ыйын 18 күнүгэр 2010 сыллаахха соһуччу ыалдьан, инсультан өлбүтэ. Сотору кэминэн Лаптевтар муораларыгар “Алексей Кулаковскай” диэн ааттаах муораҕа сылдьарга аналлаах буксир шторм кэмигэр кыайан салаллыбат буолан тимирбитэ. Төһө да шторм буола турдар командата улахан уопуттаах этэ диэн этэллэр. 14 киһилээх командатыттан 3 киһини эрэ булбуттара. Атыттара тоҥон өлбүттэр диэн биллэрбиттэрэ. Тимирбит хараабыл капитана этэринэн шторм кэмигэр эмискэ электрическэй уот баран хаалыытыттан салаллыбат буолбут хараабыл түҥнэстэн тимирбит. Ааты-суолу иҥэрии улахан суолталаах диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. Муораҕа сыһыаннаах дьон хараабылга аатын иҥэрдэххэ “Сол курдук устуоҕа” диэн этэллэр. Сааһыгар муора диэни билбэтэх киһи аатын муора хараабылыгар иҥэрии итинник түмүктэнэрэ эрдэттэн бэлэмнэммит курдук.
Сахалар олус уһун үйэлээх омукпут. Биһиги олохпут үөрэҕэ олус дириҥ уонна киэҥ, киһи олоҕун төрүөҕүттэн анараа дойдуга барыар диэри барытын хабарын тэҥэ, хас да көлүөнэ иннинэ билгэлиир. Билэр киһилэрин туһунан “Хос эһэтэ хамначчыт этэ” диэн эттэх-тэринэ, өйө-санаата онтон өнүйбэтэ биллэн хаалыа. Бу этии киһи буор кута хас эмэ көлүөнэлэр усталарына сайдыытын, үлэҕэ-хамнаска үөрүйэх буолуутун быһаарар. Олоххо сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин билэн таба туһаныы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Киһи аатын курдук олоҕун олорор диэн этии табатык сыаналааһыны эрэйэр. Үчүгэй дорҕооннордоох, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах өбүгэлэртэн бэриллэн иһэр аат киһи олоххо элбэх ситиһиилэри оҥорорун уонна уһун үйэни түстүүрүн төрөппүттэр туһаныахтара этэ. Сахалар үчүгэй ааттарын хууннар Европаҕа илдьэн тарҕаппыттарын таба сыаналаан, суолталарын таба өйдөөн туһана сылдьыахпыт этэ. Анна, Ира, Татьяна, Петр, Федор, Василий, Иван уонна да атыттар сахалыы төрүттээх ааттар эбиттэрин итэҕэйэр кэм буолла.
Аат дорҕооннорун дьайыылара киһи өйүгэр-санаатыгар быһаччы тиийэн өйүн-санаатын төрүттүүллэрин тэҥэ, атыттар санааларын, киниэхэ сыһыаннарын эмиэ уларыталлар. (1,74).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.