Аан дойдуну үс дойдуга араарыы
“Туох барыта ортотунан тоҕоостоох” диэн этии баара ханнык баҕарар киһи оҥорор быһыыларыттан табалара, кырдьыктаахтара ортотунан буоларын биллэрэр уонна олоххо үөскээн тахсар үһүс хайысханы арыйан таһаарар. Бу үһүс өрүтү арааран туһанан сахалар Орто дойду диэн өйдөбүлү үөскэтэн олоххо киллэрбиттэр. Былыргы дьон кырдьыктаах олоҕу тутуһан олорбуттарын Орто дойду диэн тыыннаах, эттээх-сииннээх дьон олорор сирдэрин ааттаабыттара эмиэ быһаарар. Үөһээ дойдуга өлбүт дьон өйдөрө-санаалара үөр, айыы буолан сылдьаллар, онтон Аллараа дойду диэни куһаҕан санаалары, араас ыарыылары мунньарга анаан оҥорбуттар.
Сахалар олус былыргы кэмнэртэн өй-санаа тус-туспа үгэстэргэ арахсан уларыйбат, айыы буолбут көрүҥнэринэн сылдьарын арааран билэннэр, бу өйдөр-санаалар сылдьар сирдэрин, дойдуларын үс тус-туспа дойдуларга араараллар. Бу дойдулары Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар диэн ааттаабыттара билигин даҕаны өй-санаа уратыларыгар олус сөп түбэһэллэр. Бу дойдулартан Орто дойдуга эрэ эттээх-сииннээх, өйдөрө-санаалара сайдар дьон, сахалар олороллор. Сири-дойдуну үс аҥы араарыы киһи өйө-санаата сайдан, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну тус-туспа арааран билэр кыахтаммыттарын кэннэ, үөскээн олоххо киирбит уонна остуоруйа кээмэйи-нэн саҥа өйдөбүл буолар. Бу тупсубут өйү-санааны сайдыылаах диэн ааттанар арҕааҥҥы омуктарга тарҕатааччы Христос таҥара үөскээбитэ уонна олоххо киллэрбитэ икки тыһыынча сыллартан ордон эрэр.
Орто дойду диэн өйдөбүл дьон олохторо хаһан баҕарар бу икки өрүт; үчүгэй уонна куһаҕан икки ардыларынан, ол аата ортотунан эрэ баран иһиэхтээҕин чуолкайдыыр. Дьон оҥорор быһыылара хайа да диэки, үчүгэй да, куһаҕан да өттүн диэки аҥардастыы халыйан барыыта аһара барыы, сыыһа суолу тутуһуу буолар. Олох суола, бу икки быһаарыылар икки ардыларынан, ортотунан баран иһэрэ уонна хайа да өттүгэр аһара халыйыыны үөскэппэтэҕинэ табыллар. Дьон бары туттар “Истина где-то на середине” диэн этиилэрэ таба, сөптөөх быһаарыы икки өрүттэн ханан эрэ ортолорунан, икки ардыларынан баран иһэрин чуолкайдыыр. Бары сахалар билэр Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар диэн этиилэрэ өй-санаа уратылара тус-туспа сылдьалларын быһаарар уонна дьон тыыннаах, эттээх-сииннээх буолан олорор, үлэлиир, сайдар сирдэрэ Орто эрэ дойдуга табылларын чуолкайдаан биллэрэр.
Былыргы кэмнэртэн киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ оҥорор быһыылара эмиэ тупсаннар, уларыйаннар үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарыллан ааттаныыны, икки өрүтү үөскэппиттэр. Дьон бэйэлэригэр үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор быһыылары үчүгэйдэринэн, онтон туһата суох, сөбүлээбэт, буортулаах даҕаны быһыыларын куһаҕаннарынан ааттыылларыттан, бу өйдөбүллэр үөскээн сайдан иһэр олоххо киирбиттэр уонна дьон үчүгэйи, бэйэлэригэр туһалааҕы, саҥаны айыыны элбэхтик оҥоро сатыыллара сайдыбыт.
Бу өйгө-санааҕа киирбит уларыйыы дьайыыта олус былыргы кэмтэн олоххо киирбит сахалар айыы диэн саҥаны айыыны биллэрэр тыллара сайдыы киирбитин биллэрэн, икки аҥы арахсарын; үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки өрүттэнэрин үөскэппит. Киһи санаата көннөҕүнэ үчүгэйи, онтон куһаҕан санааланнаҕына куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ хаһан да хаалан хаалбат. Киһи оҥорор быһыыларын түргэнник уларыйа сылдьар санаата салайарыттан тутулуктанан икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара быһаарыллар.
Сахалар Орто дойдуну быһаарыылара дьон өйдөрө-санаалара сайдан иһиитин суолун чуолкайдыыр. Дьон-аймах ханнык баҕарар быһыылартан ортотун көрөн; үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан түбэһиннэрэн талан ыллахтарына, хаһан да сыыһа буолбатын таһынан, туһата улаатарын биллэрэр. Аҥар өттүн диэки халыйан барыы, аһара барыыны үөскэтэринэн куһаҕаҥҥа тириэрдэр кыахтааҕын быһаарар. Олоххо аҥардастыы “үчүгэй” аатыран, аҥар өттүн диэки барыыны тутуспут сэбиэскэй былаас үлэһиттэргэ үчүгэйи элбэҕи оҥорон үлэҕэ-хамнаска “застойу”, хаалыыны үөскэппитин, онтон сылтаан эстибитин, атын ырыынагы тутуһар былааһынан уларыйбытын билигин бары билэллэр.
Олоххо сайдыы, хамсааһын куруук эргийэн кэлэн иһэр, өйгө-санааҕа уларыйыылары киллэрэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии эмиэ уларыйар, солбуллан биэрэр кэмэ кэлэр. Бу быһаарыы бүтэр, туттуллубат, уларыйар кэмэ кэлиитигэр “Туох барыта үһүстээх” диэн саҥаны олоххо киллэрэр кэм тиийэн кэлбитэ биллэр. Үһүс хайысха үөскээн уларыйыы киириитэ олоххо сайдыыны аҕалар. Олох хамсаабакка, сайдыбакка туран хаалара хайдах да табыллыбат, ол иһин саҥа хайысханы тутуспатахха хаалан хаалыы эбэтэр халыйыы үөскээн олохтон туорааһыҥҥа тириэрдиэн сөп.
Сахаларга ордук элбэхтик “Туох барыта үһүстээх” диэн этии туттуллар. Бу этии олоххо үһүс хайысха, үһүс өрүт баарын быһаарара билигин кэлэн суолтата өссө улаатта. Сири-дойдуну үс; Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдуларга араарыы олоххо үөскээн тахсар үһүс хайысханы булан таба туһаннахха эрэ табылларын быһаарар. Олоххо үһүс хайысханы булан туһаныыны сахалар баһылааннар “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэппиттэр.
Айылҕаҕа туох барыта икки өрүттээҕин арааран билинии, таба туһаныы, үһүс өрүт баарын быһааран, арыйан таһаарар. Икки өрүт икки аҥы барар хайысхалаахтарыттан, үһүс өрүт, ол икки хайысха икки ардыларыгар үөскээн тахсар, ортолорунан ааһар уонна тэҥнэһиини, сөбүлэһиини үөскэтэргэ аналлаах ураты хайысха буолар.
Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан иһиитэ киһи оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки аҥы арахсалларын быһаарбыта. Кэмэ кэллэҕинэ бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үһүс өрүт үөскээн тахсарын сахалар арыйбыттара уонна киһи оҥорор быһыыларыгар үһүс өрүт хайаан да баарын, арааран биллэххэ эрэ киһи буолуу, олоҕу киһи быһыылаахтык олоруу кыалларын быһаарбыттара. Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран өйдөөһүн дьон өйө-санаата ордук тупсуутугар, сайдыыны ситиһиитигэр тириэрдибитэ баҕа санаа киһитэ, үчүгэй киһи таҥараны Христоһу үөскэппитэ.
Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран оҥорор быһыытыгар туһанарыгар аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын билэрэ туһалыыр. Өйө-санаата сайдан, тупсан элбэхтик үчүгэй быһыылары оҥоро үөрэнэн киһи буолууну баһылааһына, ситиһиитэ олоххо бөҕө тирэхтэниитин, өйө-санаата туруктаахтык сайдыытын, сыыһа-халты туттубатын үөскэтэр.
Олоххо үһүс өрүт үөскээн тахсыыта биллэр уларыйыылары, араас хамсааһыннары үөскэтэн таһаарар. Иккиттэн биирин талыы үһүс өрүтү үөскэтэн, арыйан таһаарар уратылаах. Икки өрүт икки аҥы хайысхаланан тус-туспа диэки баралларыттан, сөбүлэһиини оҥорон, биир тылы булуннахтарына, икки ардыларыгар, ол аата ортолоругар үһүс өрүт үөскээн тахсан эйэлэһиини үөскэтэр.
Үһүс хайысха баарын омуктар сайдыыларыттан булан ылыы ордук табыллар. Икки омук уһун кэмҥэ эйэлээхтик бииргэ олоруулара үһүс, икки омук тылынан холбуу, буккуйан саҥарар саҥа омук икки ардыларыгар үөскээн, ахсааннара эбиллэн тахсалларын үөскэтэрэ хамсааһыны таһаарар. Саҥа омук бэйэтин билиниитэ, иккиттэн биирин талыыта сир-дойду былдьаһыытын, үтүрүссүүнү үөскэтэн таһаарарыттан олорор сири саҥалыы үллэстии быһаарар кыахтанар.
Сахалар үһүс өрүттэн ордук хайысха сир үрдүгэр суоҕун быһааран олохторугар эмиэ туһаналлар. Хос-хос хатыланар быһыылары таба быһаарыыга “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини туһанан үһүс хатылааһын кэнниттэн хос оҥоруу син-биир кыаллыбатын билэн туһаналлар. Туоҕа эрэ кыаттарбат, табыллыбат дьыаланы үс төгүл боруобалаан, оҥорон көрөн баран эмиэ кыаттарбатаҕына, табыллыбатаҕына аккаастаныы буолара эбэтэр дьыала төрдүттэн уларыйара сөп курдук. Туох эмэ дьыаланы: “Үсүһүгэр табыллыбатаҕына хаһан да табыллыа суоҕа”,- диэн этии чахчы оруннаах. Дьыала үһүстээн оҥоруу кэнниттэн табыллыбатаҕына хаһан да кыаллыбата кырдьык элбэх.
Ханна эмэ барарга икки төгүллээн мэһэй үөскүүр буоллаҕына, үсүһэ эмиэ баар буолуо диэни былыргы сахаларга баар “Туох барыта үһүстээх” диэн өйдөбүл саната сылдьар. Өлбүт киһиэхэ пааматынньык сакаастаабыттарын эрдэ ылан бэлэмнээри таһырдьа тахсыбыт-тара олбуорга массыыналара эргийэр сиригэр кыра массыына бадарааҥҥа түһэн, умуллан хаалан баран кыайан собуоттамммакка, барар суолларын мэһэйдээн кэбиспит эбит. Бэйэлэрин аккуммулятордарын аҕалан олордон, чүмэчилэрин дэлби ыраастаан, нэһиилэ собуоттаан, илиилэринэн анньан көмөлөһөн кыра массыынаны өр үлэлэһэн бадараантан таһааран суолтан туораппыттара.
Аны пааматынньык ылыытыгар барсыахтаах Андрейдара кэлэн биэрбэккэ өр кэтэһэ сылдьыбыттара. Киһилэрэ кэмниэ-кэнэҕэс кэлбитигэр араас солуну истээри син өр чэй иһэ-иһэ кэпсэппиттэрэ. Кэпсэтиилэрин бүтэрэн массыыналарыгар тахсан олорон бараары оҥостубуттара сымнаҕас сиргэ өр туран массыыналарын көлүөһэтэ тимирэн, батары түһэн хаалбыт эбит. Анньа сатаан баран атын массыынаны булан аҕалан состорон таһаарбыттара эрээри, пааматынньыктарын ыла барбатахтара. Үс төгүл мэһэй үөскээбитин кэнниттэн төрдүһэ даҕаны, тиийэн кэлэн син-биир табыллыбата буолуо диэн өйдөбүл үөскүүрүттэн бара да сорумматахтара. Сарсыныгар тиийээт да ылбыттара. Ыйыталаһан билбиттэрэ бэҕэһээ пааматынньыктарын кырааската ситэ бүппэккэ хаалан өссө бэлэмэ суох эбит. Тиийбиттэрэ да буоллар кыайан ылбакка төннүөхтэрэ эбит.
Табыллыбат дьыаланы хос-хос хатылыы туруу өйдөөх-санаалаах киһи быһыыта буолбатах. “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этии баарын туһаныахха, хаһан эрэ тохтуохха, уларытан атыннык оҥорор кэм кэлбитин билиэххэ. Сахалар үөрэхтэрэ үстэ оҥоруу кэнниттэн табыллыбат буоллаҕына, хаһан да табыллыа суоҕа диэн этэрэ олоххо ордук сөп түбэһэр. Нууччалыы “Не ступай на грабли” диэн этии итини ордук тупсаран, тиийимтиэ оҥорон биэрэр. Тииһэ өрө сытар кыраабылы тииһиттэн үктээтэххэ уга туран кэлэн сүүскэ биэрэр уратылааҕа, куһаҕаны оҥорууттан кэһэтэн үөрэтии буолан сороҕор туһаны оҥорорун биллэрэр.
Айылҕа уларыйан иһэринэн икки өрүт; үчүгэй уонна куһаҕан кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэр. Киһи оҥорор быһыылара эмиэ үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсаллар. Оҥорор быһыылар икки ардыларыгар таба быһаарыыны булар уустугун “Икки саары икки ардынан” диэн этии баара чуолкайдыыр. Олоххо маннык кэм үөскээтэҕинэ үһүс өрүт сайдан тахсарын табатык быһааран туһаныы өйдөөх-санаалаах дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолар. Икки хайысха; үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар биир тутулуктаахтар, ол тутулук киһи биир мэйиититтэн үөскүүр өйүнэн-санаатынан салаллан олору оҥоруута буолар. Оҥорор быһыы бу тутулугун суох оҥорон кэбиһии аҥар өттүн диэки халыйыыны үөскэтэн диктатураҕа тириэрдэн өй-санаа табатык, туруктаахтык, икки өрүтүн тутуһан сайдыытын суох оҥорор.
Тыл үөрэхтээхтэрэ киһи оҥорор быһыылара, айыылара икки аҥы арахсан үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын билбэттэриттэн итэҕэл үөрэҕэр буккууру киллэрэ сылдьаллар. Өй-санаа икки өрүттээх тутулуга айыы диэн соҕотох тылбытыгар иҥэн сылдьарын суох оҥоруу, “аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан куһаҕаны туспа араарыы, айыы диэн тылы аҥардастыы үчүгэй эрэ оҥоро сатааһын улахан сыыһа, өй-санаа икки өрүтүн холбонор тутулугун суох оҥоро сатааһын, туһата суох таах хаалар эрэйдэнии уонна саха дьонун барыларын албыннааһын буолар.
Өй-санаа уларыйан биэрэр кэмнэрэ кэлэрин билии, икки өрүт кэнниттэн үһүс өрүтү үөскэтэн таһааран иһэрин таба өйдөөн олоххо туһаныы, өйү-санааны уларытан биэрии өйдөөх-санаалаах дьонтон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буоларын туһана сылдьыахпыт этэ. (1,11).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.