Бикипиэдьийэ

Авраам Линкольн

Авраам Линкольн (1809 Олунньу 12 – 1865 муус устар 15) АХШ 16-с президена этэ. Президент быһыытынан 1861 сыллаахтан 1865 сыллаахха дылы үлэлээбитэ, кини бириэмэтигэр АХШ Гражданскай сэриитэ буолбута. Конфедераттар улахан аҥара хотторбуттарын кэнниттэн кинини өлөрбүттэрэ. Линкольн АХШ-га кулут суох буолуутун иһин үлэлээбитэ, ол иһин "Улуу босхолооччу" дииллэр. АХШ-га бастакы өлөрүллүбүт президент буолар.

Авраам Линкольн 1863 сыл сэтинньи ыйыгар

Олоҕо

уларыт

Авраам Линкольн 1809 сыл олунньу 12 күнүгэр АХШ Кентаки штатыгар Ходгенвилль диэн сиргэ төрөөбүтэ. Аҕата Томас Линкольн фермер этэ, ийэтэ Нэнси Хэнкс. Дьиэ кэргэнэ олус дьадьаҥы этэ.[1] Авраам биир бырааттаах уонна биир балтылаах этэ. Быраата кыра эрдэҕинэ өлбүтэ. Кинилэр кыра тыаҕа баар дьиэҕэ улааппыттара. Ол бириэмэҕэ кулут тутуу сокуоннаах этэ да, аҕата Баптист итэҕэйээччи кулуту тутары аккаастаммыта. Линкольн сэттэ саастааҕар дьиэ кэргэнэ Индиана штатыгар көспүттэрэ, онтон кэлин Иллинойс куоракка.

Кэлин, оскуолаҕа биир эрэ сыл сылдьыбытын туһунан кэпсиирэ, ол гынан баран ол сыл иһигэр ааҕарга, суруйарга уонна арифметика эпирэссийэлэрин оҥорорго үөрэммитэ.1842 сыллааъъа Мэри Тодд Линкольны кэргэн ылбыта. Түөрт оҕоломмуттара, ол гынан баран үһэ кыра эрдэхтэринэ өлбүттэрэ.[2] Авраам Линкольн сороҕор Эйб Линкольн эбэтэр "Чиэһинэй Эйб"диэн ааттанара, тоҕо диэн сөп харчы ордугун биэрээри 2 километр кэриҥэ сүүрэн биэрбит туһунан кэпсээн биллэр. Кыра уурбаны арыйбыта, ол гынан баран эстибитэ. Атын дьон эстэн баран куотар буоллахтарына кини хаалан иэстэрин барытын төлөөбүтэ.[3]

Политика карьератыгар бастакы хардыылар

уларыт

Линкольн политика карьератын 1832 сыллаахха саҕалаабыта, ол сыллаахха Иллинойс уопсай ассамблеятыгар кытта сатаабыта, даҕаны хотторбута. Армияҕа баран Америка индеецтарын кытта сэриигэ капитаанынан сулууспалаабыта. 1837 сыллахха Иллинойс штатын Спрингфилд куоратыгар көспүтэ уонна юристаабата. Сотору буолан баран Иллинойс штатын биир көстөр юриһынан ааҕыллара.[4][5] 1837 сыллаахха Иллинойс Ассамблеятыгар чилиэн буола сылдьан Вашингтоҥҥа кулут тутуу суох буолара табыллыбатын туһунан резолюциятыгар протест суруйбута.[6][7] 1841 сыллаахха Бэйли Кромуэлл дьыалатын сүүйбүтэ. Кини хара дьахтары көрдөрөр этэ, онно кини номнуо босхолонон кулут буола атыыланана табыллыбатын дакаастаабыта. 1847 сыллаахха Мэтсон Рутерфорд утары дьыалатыгар хотторбута, онно кини кулут хаһаайынын Роберт Мэтсоны көрдөрөр этэ, куоппут кулуттары төнүннэрэрин диэн. Иллинойска көспүтүн кэнниттэн маҕаһыыннаах этэ уонна почтаны тутар этэ. Кэлин Республиканскай партия чилиэнэ буолбута. АХШ Сенатыгар Стивен Дуглаһы кытта куоталаспыта даҕаны хотторбута.

1846 сыллахха Уиг партиятыгар холбоспута уонна Бэрэстэбиитэллэр палаататыгар биир срок устата үлэлээбитэ. Ол кынниттэн политика карьератын быраҕан тимир суол юриһа буолбута. 1854 сыллаахха Канзас-Небраска укааһыгар кыттар политикаҕа иккистээн киирбитэ. Республиканскай партияҕа холбоһон кулуттааһын утарыы хамсааһын олохтообута. 1858 сыллаахха Сенатор буола сатаабыта даҕаны табыллыбатаҕа, ол гынан баран дойду болҕомтотун кулуттааһын боппуруоһугар тардыбыта. .[8] 1960 сыллаахха АХШ Президенын быыбарыгар Республиканскай партияттан ыытыллыбыта.[9]

Президент буолар бириэмэтэ

уларыт
 
Авраам Линкольн хандьыдаат буолар бириэмэтигэр

Араас биричиинэнэн Республиканскай паартияттан хандьыдаатынан талыллыбыта. Кулуттааһын боппуруоһугар санаалара атын хандьыдааттары кытта тэҥнээтэххэ сымнаҕас этэ. Линкольн арҕаа штаттарга сыһыаннааҕыттан онно өйөөһүнү хомуйо, уонна атын хандьыдаттар номнуо кырдбаҕас этилэр. [10][11] Линкольн дьиэ кэргэнэ дьадаҥы этэ, ол иһин Республиканскай паартия босхолооһун позициятыгар туруорар этэ. 1860 сыллаах быыбары хотон АХШ 16-с Президенынан талыллыбыта. Кини соҕуруу штаттарга ап-аҕыйах куолаһы хомуйбута. Президент сорох штаттарга толору өйөөһүн баарыттан кыайбыта бастакыта буолара. .[11] Наар үрдүк шляпаны кэтэринэн биллэрэ. Айанныырыгар шляпатын иһигэр докумуоннары угара.[12]

Линкольн уонна АХШ Гражданскай сэриитэ

уларыт
 
Саҥа президент буоларыгар оҥоһуллубут хаартыска

Линкольн быыбары кыайбытын кэнниттэн сэттэ штат (Соҕуруу Каролина, Миссиссиппи, Алабама, Флорида, Джорджия, Техас уонна Луизиана) Конфедерацияны олохтообуттара. АХШ Соҕуруу Каролинаҕа баар Форт Сумтеры биэрэри аккаастаабыттарын кэнниттэн Конфедераттар ону саба түспүттэрэ. Онон АХШ Гражданскай сэриитэ саҕаламмыта. Сотору буолан баран өссө түөрт штат (Арканзас, Вирджиния, Теннеси уонна Хоту Каролина Конфедерацияҕа холбоспуттара.Инньэ гынан Конфедерацияҕа 11 штат баар буолбута.Президент буолар бириэмэтигэр Хоту штаттары холбоон Сойууһу олохтоон сэриигэ бэлэмнээбитэ. Ону тэҥэ "кыраныыссалыыр штаттар" (Кентуки, Миссури уонна Мэрилэнд) Сойуустан тахсыбаттарын уонна Конфедерацияҕа холбоспотторун үрдүгэр үлэлээбитэ.

Линкольн генерал буолбатах этэ, кини индеецтары кытта сэриигэ икки сыл сулууспалаабыта..[13] Ол гынан баран сотору буолан баран сэриигэ сүрүн оруолу ооннььур буолбута, сэрии департамынагар күннэринэн үлэлиирэ. Кини Соҕуруу штаттары төгүрүтэн баран Миссиссиппи өрүһү хонтуруоллууру, уона Ричмонд - Конфедераттар киин куораттарын ыларга былааннааҕа. Атын генераллары кытта утарсара, ол курдук Джордж МакКеллан, сорох генераллары уурайтарар, тоҕо диэн кыргыһыыга хотторбуттарын иһин. Сотору буолан баран армия үрдүкү генералынан Улисс Гранты туруорбута.

Кулуттары босхолооһүн прокламацията

уларыт

Кулуттары босхолооһүн прокламацията 1863 сыл тохсунньу 1 күнүгэр илии баттаабыта, онно утарсар штаттар кулуттара босхолоноллорун туһунан этиллэрэ. Бастаан аҕыйах кулут босхоломмута, тоҕо диэн Сойууска кулут ахсаана аҕыйах этэ. Онтон Сойуус армията кыайан истэҕин аайы босхолонор кулут ахсаана улаатара. Конфедераттар штаттарыгар баар кулуттар босхолоноллорор ыарахан этэ, тоҕо диэн Сойуус сокуоннарын билиммэттэр этэ..[14] АХШ Конституциятатын 13-с көннөрүү киириэҕэр дылы кулут боппуруоһунан штат дьарыктанара. Ол аата ити прокламациятын сэриигэ туттара.

Инньэ гынан Прокламация баар буолбутун кэнниттэн сэрии сыала уларыйан кулуттары босхолооһун буолбута. Онно атын дойдулар, ол курдук Британия уонн Франция Конфедерация өйөбүллэрин суох оҥорбута. Линкольн кэлин Конституция уларытыыны этии киллэрбитэ, инньэ гынан АХШ-га кулуттааһын бобуллубута, 1865 сыллаахха иллии баттаммыта.

Геттисбург тыла

уларыт

Биир биллэр тылынан Линкольн Геттисбургка эппитэ. 1863 сыллаахха Геттисбург аттыгар улахан кыргыһыыга икки өттүттэн элбэх киһи өлбүтэ, онно киһи уҥуоҕа тутуллар сиригэр тыл эппитэ. Ол тыл билиҥҥигэ дылы АХШ историятыгар биир сүдү миэстэни тутар.[15]

Иккис срога уонна өлөрүүтэ

уларыт

Линкольн иккистээн президеҥҥа 1864 сыллаахха талыллыбыта уонна кулун тутар 4 күнүгэр инаугурацияламмыта. Ол бириэмэҕэ Сойуус Гражданскай сэриигэ кыайара чугас этэ. Линкольн сэриини тохтотор уонна былааһы олохтуур этиилэри киллэрбитэ. 1865 сыл муус устар 9 күнүгэр Конфедераттар генерала Роберт Ли армиятын кытары бэлиммиттэрэ. 1865 сыл муус устар 11 күнүгэр хара тириилээх дьоҥҥо быыбарга талар быраабы биэрэр тылы эппитэ.[16]

 
Муус устар 14: Линкольн ытыллыбыт.

Муус устар 14 күнүгэр Линкольн Вашингтоҥҥа баар Форд театрын кэргэнин ооннььуутугар көрө барбыта. Үһүс акта бириэмэтигэр артыыс уонна Конфедераттар өспүйүөнэ Джон Вилкес Бус президент балконугар тахсан кэнниттэн төбөтүгэр пистэлиэттэн ыппыта,[17] уонна тута өлөрбүтэ. Линкольну утары турар балыыһаҕа укпуттара, [18] Линкольн секретаара Джон Хэй өлөрүгэр аттыгар баара.[19] Бус куоппута, ол гынан баран муус устар 26 күнүгэр тутуллар эпирэссийэҕэ ытыллыбыта.

Линкольн АХШ Президеннарыттан өлөрүллүбүт бастакы Президент этэ.[20]

Быһаарыылар

уларыт
  1. ↑ Thornton, Brian; Richard W. Donley (October 31, 2005) (in English). 101 things you didn't know about Lincoln: loves and losses, political power. Adams Media. ISBN 9781593373993. 
  2. ↑ Goodwin, Doris Kearns (2005). Team of Rivals. New York, NY: Simon & Schuster, Inc.. 
  3. ↑ White, Jr., Ronald C. (2009). A. Lincoln: A Biography. Random House, Inc. ISBN 9781400064991
  4. ↑ Frank, John (1991). Lincoln as a Lawyer. Americana House. ISBN 0962529028. 
  5. ↑ Халыып:Citeweb
  6. ↑ Lincoln on Slavery. Тургутулунна 15 Сэтинньи 2009.
  7. ↑ Protest in Illinois Legislature on Slavery. University of Michigan Library (3 Кулун тутар 1937). Тургутулунна 15 Сэтинньи 2009.
  8. ↑ Lincoln, Abraham. A House Divided Against Itself Cannot Stand. National Center for Public Policy Research (June 1858). Тургутулунна 21 Ыам ыйын 2008.
  9. ↑ Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. .
  10. ↑ Boritt, Gabor S. (1997). Why the Civil War Came. Oxford University Press. pp. 3–30. ISBN 0195113764. 
  11. ↑ 11,0 11,1 Blum, John M. (1981). Team of Rivals. New York, NY: Harcourt Brace Jovanovich. pp. 340—342. 
  12. ↑ Abe Lincoln's Hat Step into Reading Books Series A Step 2 Book by Martha Brenner Books at epinions.com
  13. ↑ "Captain Abraham Lincoln", Illinois State Military Museum, Illinois National Guard, accessed April 12, 2009.
  14. ↑ Халыып:Citeweb
  15. ↑ Outline of U.S. History. United States Department of State. Тургутулунна 3 Тохсунньу 2009.
  16. ↑ Last Public Address. Speeches and Writings. Abraham Lincoln Online (April 11, 1865). Тургутулунна 15 Балаҕан ыйын 2008.
  17. ↑ Swanson, James. Manhunt: The 12-Day Chase for Lincoln's Killer. Harper Collins, 2006. pp. 42–3. ISBN 978-0-06-051849-3
  18. ↑ Steers, Edward. Blood on the Moon: The Assassination of Abraham Lincoln. University Press of Kentucky, 2001. p. 123–24. ISBN 978-0-8131-9151-5
  19. ↑ Hay, John (1915 (1890)). The Life and Letters of John Hay Volume 1 (quote's original source is Hay's diary which is quoted in "Abraham Lincoln: A History", Volume 10, Page 292 by John G. Nicolay and John Hay). Houghton Mifflin Company. http://archive.org/stream/lifeandlettersof007751mbp/lifeandlettersof007751mbp_djvu.txt. Retrieved on April 25, 2014. 
  20. ↑ Swanson, James (2006). Manhunt: The 12-Day Chase for Lincoln's Killer. Harper Collins. ISBN 9780060518493. 
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Авраам_Линкольн&oldid=320545»