Аймахтар
Ыаллар сайдан оҕолоро элбээн, улаатан саҥа ыаллары тэрийэн истэхтэринэ аймахтар эбиллэн, кэҥээн иһэллэр. Аймахтар элбээн, тэнийэн иһиилэрэ омук дьонун ахсааннара эбиллэрин үөскэтэр.
Ай уонна махтал диэн тыллартан хомуллан үөскээбит аймах диэн тыл саҥаны айыыны оҥорууттан уонна онтон махтал үөскээн тахсарын биллэрэр. Саҥа ыал үөскээн саҥа аймахтары үөскэтэрэ олоххо саҥаны айыы буолар. Ол иһин ай диэн тыл туттуллар. Ону тэҥэ, аймахтар элбээн иһиилэрэ үчүгэйи, тупсууну аҕалара элбэҕиттэн махтал этиллэрэ тиийэн кэлэр.
Олус былыргы кэмнэргэ уус диэн тыл биир, үлэни сатабыллаахтык оҥорор киһини быһаарарга туттулла сылдьыбыт. Бу уус киһи ыал буолан оҕолоро элбээн аҕа ууһун үөскэтэн, аймахтары тэнитэн, тарҕатан барарыттан улуу уустар, улуустар үөскээбиттэр. Уус киһи элбэх оҕолоро ыал буолан атын аймахтары кытта уруурҕаһан тастыҥ аймахтары үксэтэн иһэллэриттэн саха омуга үөскээбит.
Уус диэн ханнык баҕарар үлэни табан, сатаан оҥорор киһи ааттанар. Бу киһи хамсаныылары оҥорорго аналлаах буор кута сайдыылааҕыттан үлэни табан, сатаан оҥорор кыахтанарын былыр үйэҕэ быһааран аналлаах уус диэн тылы үөскэтэн туһаналлар.
Улуу уус диэн элбээн, киэҥник тарҕаммыт аймахтар ааттара. Бу тыллар кэлин уларыйан, холбонон улуус диэнинэн туттуллар буолбуттар. Улуус диэн тылы сурукка киллэрэн аан бастаан Чыҥыс Хаан туттубута биллэр, ону тэҥэ, хаан диэн улахан салайааччыны биллэрэр саха тылын атын омуктарга киэҥник тарҕаппыта. Улуу импиэрийэтин кэлэр көлүөнэлэригэр хаалларарыгар түөрт уолугар тус-туспа өлүүлээн, түөрт улууһу тэрийэн түҥэппит уонна хаан диэн үрдүкү чыыннары иҥэрбит.
Московскай княжествоны Чыҥыс Хаан сиэнэ Батый Хаан тэрийбитэ, олохтообута биллэр. “Ханы Золотой Орды называли Русь своим улусом”. (1,730).
Хаан диэн салайааччылаах былыргы дойдулар сахалар дойдуну салайар үөрэхтэрин туһанааччылар буолаллар. Сахалар дойдуну салайар үөрэхтэрэ диэн биир хаан аймахтар солбуйса сылдьан дойдуну салайыылара буолар уонна ханство диэн нууччалыы ааттанар. Ханствоны хаан диэн чыыннаах киһи салайара.
Омукка былыргы кэмнэртэн сайдыы, уларыйыы киирэн иһэрин биллэрэн тыллар уларыйан иһэллэр. Хаан диэн тыл оннугар саар диэн саха тылын булан нууччалар туһаммыттара. Бу саар, “царь” диэн тыл аһара улахан диэн сахалыы өйдөбүллээҕин таба туһанан үрдүкү салайааччыны бэлиэтииргэ туһаммыттара. Бу саар, аһара улахан диэн ааты ылынан саҥалыы үөскээбит нууччалар өр кэмҥэ дойдуларын үрдүкү салайааччытын саха тылынан ааттаан элбэх кыайыылары ситиспиттэрэ.
Аҕа ууһа аймахтары сайыннарар кыаҕын утумнаан бэриллэн иһэр буор куттара, сүрдэрэ уонна араас үчүгэй үөрүйэхтэрэ үөскэтэллэр. Бу кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр өй-санаа мунньустуулара аймахтарга сайдыыны ситиһэллэригэр кыах биэрэр.
Киһи өйүн-санаатын бу мунньустууларын уратыларын сахалар былыр үйэҕэ быһааран билэн ыча диэн өйдөбүлү үөскэтэн өй-санаа туругун билиигэ туһаналлар:
- “Ычата кыра” диэтэхтэринэ, бу киһи уустук үлэни өйө-санаата туруга суоҕуттан уонна атын дьону кытта табан сыһыаннаспатыттан кыайбата, сатаабата быһаарыллан тахсар.
- “Киэҥ ычалаах” аймахтар сайдыыны, тупсууну ситиһэр кыахтара атыттартан улаатарын ыал буолууга туһана сылдьаллар.
Киһи сайдыыны, тупсууну ситиһэригэр ыча итинник киэҥ суолталааҕын быһааран туһаныы киһи инникитин, олоҕор тугу ситиһиэхтээҕин быһаара сатааһыҥҥа улаханнык көмөлөһөр. Ол иһин ыал буолууга ыча киһи буор кутун кытта холбуу сыаналанар.
Сахаларга аймах диэн тыл киэҥ өйдөбүллээх:
1. Хаан аймахтар.
2. Тастыҥ аймахтар.
Аймахтар бу уратыларын арыыйда кэҥэтэн быһаарыахпыт:
1. Хаан аймахтар диэн биир хааннаах, эттээх-сииннээх уонна өйдөөх-санаалаах, биир буор куттаах уонна ычалаах аймахтар ааттаналлар. Бу аймахтар тэнийэн, тарҕанан улуу уустары үөскэппиттэрэ билигин даҕаны бааллар. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата удьуордааһын уонна утумнааһын көмөтүнэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин хаан аймахтар туһана сырыттахтарына эрэ хааннара булкуллан хааларыттан харыстаналлар.
Сайдыылаах буор куттаах хаан аймахтар олохторун устата таһаарыылаахтык үлэлээн ситиһиини оҥорор кыахтара улаатар. Биир хаан аймахтар дойдуну салайаллара Аан дойдуга биллэринэн династия диэн ааттанар уонна 300 сылга тиийэр эбэтэр кыратык ордор кэми ылыан сөп.
2. Тастыҥ аймахтар. Хаан аймахтартан атын аймахтар бары тастыҥ аймахтар диэн ааттаналлар. Аймахтаһыы ырааттаҕына, тоҕус көлүөнэттэн ордон бардаҕына ыраах аймахтарга уларыйыы тиийэн кэлэр. Ыраах аймахтар бэйэ-бэйэлэрин кытта ыал буолаллара көҥүллэнэр уонна тастыҥ аймахтарга кубулуйан барыахтарын сөп.
Ыал олоҕун сайдыыта саха дьоно былыргы кэмнэртэн ыла туһаммыт суолларынан бардаҕына оҕо төрүүрэ элбээн уонна киһи буолууга иитэллэрэ тупсан аймахтар ахсааннара үксээн иһиитэ үөскүүрэ ситиһиллэр. Эдэр дьахталлар төрүүр кыахтара улаханыттан, үгүстүк төрүөхтэрин сөбүттэн, доруобай оҕолору төрөтөллөрүттэн, сааһырдахпытына, кырыйдахпытына оҕолорбут иитиэхтэрэ диэн үчүгэй санаанан салайтардахтарына элбэх оҕону төрөтөр кыахтаналлар уонна оҕону көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ тупсан үлэһит, үлэни кыайар эдэрдэри элбэттэхтэринэ аймахтар, ону тэҥэ, омук сайдар кыаҕа улаатар.
Дьахтар эдэригэр оҕолонноҕуна, ол оҕолонууттан этигэр-сиинигэр баҕа санаата үөскүүрүттэн салгыы оҕолонор кыаҕа улаатар. Бу быһаарыы “Киһини санаата салайар” диэн этиигэ сөп түбэһэр.
Аймахтар уонна омук дьоно сайдыыларыгар, ахсааннара эбиллиитигэр сахалар “Хаан тупсарыыта” диэн үөрэхтэрэ улаханнык туһалыыр. “Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн өс хоһооно эт-сиин туругун быһаарара ордук суолталаах. Эт-сиин сылайыыта, ууһуур дьоҕура намтааһына аймахтар ахсааннара аҕыйаан, бэйэлэрэ мөлтөөн барыыларыгар тириэрдэр. Уһун үйэлээх сахалар ону билэн “Хаан тупсарыыта” диэн үөрэҕи олохтоон ыал буолуу үгэстэригэр киллэрэн туһанан төрүүр оҕолор эттэрин-сиинэрин тупсаран биэрэ сылдьаллар.
Элбэх аймахтартан хомуллан омук үөскээн тахсар. Леонид Попов саха буолууну маннык быһаарар:
- Эһэтэ ыһыыт атыыһыт, төһө да дьэбириэйин иһин, кини бэйэтин дьиҥнээх саханан билинэр: ийэтэ уу саха, оттон аҕата булкааһык. (2,72). Ийэ оҕотун өйө-санаата, саҥарар тыла сайдыытыгар ылар улахан оруолун сахалар быһааран, төрүт өйүн-санаатын ийэ кут диэн ааттаабыттара оҕо ийэтин элбэхтик үтүктэн, батыһан үөрэнэрин биллэрэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн сахалыы саҥара үөрэнэригэр ийэтэ үөрэтэр кыаҕа атыттардааҕар лаппа улахан. Саха тылын сайдыыта ийэлэртэн, дьахталлартан тутулуктаах.
Ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу аймахтары элбэтэр, хааннарын тупсарар уонна өйдөрүн-санааларын, буор куттарын сайыннарар. Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн ыытан ыал буолуу үгэстэрин тутуспат буолууларын үөскэппитэ Россия баһылыыр омугар – нууччаларга ордук улахан охсууну, куһаҕаны оҥорор. Бу куһаҕаннар дьайыыларыттан нуучча омук эстэрэ, симэлийэрэ кэлэрэ чугаһаан иһэрэ сэриилэһэ сатыыра элбээбититтэн биллэр буолла.
Аҕа уустара, аймахтар, омук сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэрин ситиһиигэ ыал буолуу үгэстэрин тутуһа сылдьаллара эрэйиллэр. (3,65).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона. – М.: Эксмо; Форум, 2007. – 960 с.
2. Попов Л. Тоҕой Сэлэ (Тогой Сэлэ. Роман. 1-ая книга). Якутск: Кн. изд-во, 1976. – 256 с.
3. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.