Аймахтар биир санааланыылара
Сахалар “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этиилэрэ сир-дойду барыта санаа ситимнэринэн бүрүллэн турарын биллэрэр. Дьон баҕа санаалара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэриттэн, хайа диэки халыйан барар даҕаны, оҥорор быһыылара оннук уларыйаллар:
1. Үчүгэй санааланан үчүгэй быһыылары оҥоруу.
2. Куһаҕан санаалар мунньустан куһаҕан быһыылары элбэтиилэрэ.
Санаалар бу уратыларын арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Үчүгэй эбиллэн иһэр. Дьон бары үчүгэй санааланан бэйэлэригэр туһалаах, үчүгэй диир быһыыларын элбэхтик оҥороннор үчүгэйи элбэтэн иһэллэрэ омук кырдьан, мөлтөөн барар кэмигэр аһара барыыны үөскэтиэн сөп. Дойдуну салайар былаастара уһуннук уларыйбатаҕына дьон өйдөрө-санаалара сайдыыта “үчүгэй” диэн ааттаммыт диэки аһара халыйан барыыта түргэтээн хаалыан сөп. Ол иһин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун туһанан салайар былааһы кэмигэр уларытан үчүгэйи аһара ыыппаттара, кэрэ диэҥҥэ тириэрдибэттэрэ эрэйиллэр. Демократия үөрэҕин олоххо туһаныы куһаҕаны аан бастаан билиини үөскэтэн үчүгэйи аһара ыыппаты ситиһиигэ тириэрдэр.
2. Киһи тугу сирбитин, сөбүлээбэтэҕин куһаҕан диэн ааттаан туоратан иһэр. Ол иһин куһаҕан диэн төһө да аҕыйаабытын иһин суох буолан хаалбат. Үчүгэй уонна куһаҕан бэйэ-бэйэлэриттэн тутуллан сылдьаллар. Куһаҕан диэн баарын билииттэн үчүгэй баара биллэн, быһаарыллан тахсарын тэҥэ, биллэр куһаҕаны үчүгэй оҥоруу, тупсарыы диэн киһи олоҕун тутаах сыала үөскээн тахсар.
Киһи олоҕун сыалынан куһаҕаны арааран билэн, ону көннөрөн, тупсаран үчүгэй оҥорон биэриитэ буоларын сахалар тутуһаллар. Ол иһин аналлаах “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн этиини туһанан үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыыны таҥара үөрэҕэр киллэрбиттэр. Киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоҕор туһанара сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрэрин аҕыйатар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону үөрэтиигэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанар. Оҕо аан бастаан тоҕус эрэ ахсааннаах дьон оҥорор содулу үөскэтэр куһаҕаннарын билэн, олору оҥорботоҕуна киһи буолууну ситиһэрин биллэрэр. Аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны билэн оҥорбот буолуу киһи үчүгэйи оҥорорун элбэтэр.
Биир санааланыы үчүгэйи, туһалааҕы оҥорууга аналлаах буоллаҕына киһиэхэ, аймахтарга үчүгэйи оҥорууну элбэтэр кыахтанар. Ону таһынан атын дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууга аналлаах биир санааланыы үөскээн хааллаҕына аймахтар, ону ааһан омук эстиитигэр, симэлийиитигэр тириэрдиэн сөп.
“Киһини санаата салайар” диэн этии санаа бастаан иһэринэн уонна киһиэхэ баҕа санааны үөскэтэринэн оҥорор быһыыны быһаччы салайарын биллэрэр. Ол курдук, айылҕаҕа үөскүүр араас тыастар киһи мэйиитигэр бэйэлэригэр сөп түбэһэр санаалары быһаччы үөскэтэн иһэллэрэ киһи айылҕаттан тутулуктаныытын быһаарар. “Р” дорҕоон хатыланан “рр” диэҥҥэ тиийдэҕинэ ырдьыгынааһын үөскээн тахсан атыттары тэйитэргэ туттуллар. Кыраттан кыыһыран иһэр киһи атыттары кытта сыһыана ыарахан, иннэ-кэннэ биллибэт буолар.
Айылҕаҕа дьон бары араас санаа ситимнэринэн холбуу баайылла сылдьаллар уонна бэйэлэригэр үчүгэйи оҥостунар баҕа санаалара элбэҕиттэн үчүгэй быһыылары тохтоло суох үксэтэн иһэллэр.
Сахалар киһи үс куттаах диэн этэллэрэ санаа уларыйан, күүһүрэн иһэрин быһаарыыттан тутулуктанан үөскээбит:
1. Буор кут. Хамсаныылартан үөскүүр уонна үөрүйэххэ кубулуйар өй-санаа буор кут диэн ааттанар. Үөрүйэхтэр киһи хамсаныылары табатык оҥороругар тириэрдэллэр. Оҕо саҥа улаатан истэҕинэ этин-сиинин элбэхтик хамсатарыттан, онно өй-санаа үөскээн үөрүйэхтэргэ кубулуйан араас уустук хамсаныылары оҥорууну баһылаан иһэр. Эти-сиини хамсатыыга үөрүйэх буолуу үөскээбитин чуолкай бэлиэтинэн оҕо санаатынан быччыҥнарын хамсатан кыбыытын кыанара буолар.
Хамсаныыга үөрүйэхтэр үөскээн иһэр бэлиэлэринэн оҕо сыыллара, ат буолара, онтон атаҕар туран хаамара, санаатынан быччыҥнарын сатаан салайа үөрэнэрэ буолар.
Үөрүйэхтэр буор куту үөскэтэн иһэллэриттэн киһи этин-сиинин санаатын хоту хамсатара табыллар. Оҕо оҥорор туһалаах хамсаныыта тупсан, түргэтээн, имигэс буолан иһиитэ буор кута сайдан иһэрин биллэрэр.
2. Ийэ кут. Үгэстэр киһи ийэ кутун үөскэтэллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэтин таба көрөр кэмиттэн 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри тугу саҥаны билбитин, оҥорбутун сонно үгэс оҥостунан иҥэринэн иһэр уратылаах. Бу үгэстэр үөскээн мунньуллан иһэллэрэ ийэ кутун үөскэтэллэр.
Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит ийэ кута улааппытын да кэннэ оҥорор быһыыларын хонтуруоллуу, көннөрөн биэрэ сылдьарын сахалар билэн Кут-сүр үөрэҕэр киллэрбиттэр уонна киһи өйүн-санаатын салайар ийэ куту төрүт кут диэн ааттаабыттар.
3. Салгын кут. Үөрэх, билии киһи салгын кутун үөскэтэр. Салгын кут оҕо 5 эбэтэр 6 сааһыттан сайдан, эбиллэн барар. Оҕо салгын кута сайдан иһэрэ тугу оҥоруохтааҕын умнубат буолуута үөскээһиниттэн саҕаланар уонна салгыы сайдан иһэр.
Салгын кут түргэнник сайдара киһи атын тыынар-тыыннаахтартан биллэр уратыта буолар. Бу уратыны сахалар былыр үйэҕэ быһааран киһиэхэ эрэ салгын кута, ол аата үһүс кута сайдар диэн этэллэр уонна Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.
Салгын кут биир эрэ киһи үйэтигэр тиийэрин тэҥэ, олус кэбирэх. Киһи мэйиитин тас сарыытыгар үөскүүр диэн ааҕаллар. Араас уустук кэмнэргэ уонна доргуйууттан көтөн, баран хаалыан сөп. Киһи өллөҕүнэ салгын кута үс хонугунан ыһыллар, үрэллэр.
Ийэ кут үгэстэртэн үөскүүрүнэн мэйиигэ дириҥник олорор, ол иһин умнуллан хаалара аҕыйаҕын тэҥэ, көтөн барбат. Киһи өллөҕүнэ тус-туспа ыһылыннар даҕаны симэлийэн, сүтэн хаалбат. Уһун кэмҥэ айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьар кыахтаах.
Киһи бу үс куттарыттан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн, утумнаан иһэр өй-санаа буор кут диэн ааттанар уонна араас үөрүйэхтэр мунньустубуттара буолар. Үөрүйэхтэр эти-сиини уларытан, бэйэлэригэр сөп түбэһэр оҥороллоруттан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтаналлар. Ол иһин буор кут кэлэр көлүөнэлэр сайдыыны түргэнник ситиһэллэрин үөскэтэр уонна аҕа уустарынан, аймахтарынан тарҕанан иһэр.
Буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ утумнаан бэриллэн иһэрэ биир хаан аймахтар буор куттара биир буоларыгар тириэрдэр. Сайдыылаах буор куттаах аҕа ууһун тэрийбит киһи оҕолоро, сиэннэрэ кини курдук буор куттаах буолан төрүүллэриттэн сайдыыны ситиһиини салҕаан иһэр кыахтара улаатар.
Аймахтыылар үгүстүк биир санааланыыны ситиһэллэрэ буор куттара барыларыгар биириттэн тутулуктанар. Ону тэҥэ, биир үлэни үлэлээтэхтэринэ буор куттарын сайдыыта эмиэ биир тэҥҥэ баран иһэр кыахтанар. Оҕо төрөппүттэрэ баһылаабыт үлэлэрин үлэлээтэҕинэ ылыммыт буор кутун салгыы сайыннаран иһэрэ табыллар. Ол иһин хас да көлүөнэлэр усталарыгар буор кут сайдан, тупсан иһэрэ ситиһиллэр.
“Хос эһэтэ хамначчыт этэ” диэн быһаарыы, бу аймахтар буор куттара төһө сайдыылааҕын биллэрэр. Бу аймахтар кыайа-хото үлэлээн буор куттарын сайыннараллара эрэйиллэр.
Омукка биир санааланыыны аҕа уустара элбээн, тэнийэн саҥа аймахтары үөскэтэн ситиһэр кыахтара улахан. Былыргы кэмнэргэ аҕа уустара тэнийиилэрин, тарҕаныыларын уонна биир санааланыыларын саҥа ыалы тэрийэн иһиилэрэ үөскэтэрэ.
Биир хаан аймахтар буор куттара барыларыгар биириттэн түмсүүлээх, биир санаалаах буолууну ситиһэр кыахтара улаатар. (1,84).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.