Аймахтар сайдан иһиилэрэ
Олоххо сайдыы, тупсуу кэлиитэ уларыйыыны киллэрэн иһэр. Бу уларыйыы кэмэ кэлиитин таба быһааран сыыһа туттубакка, сөптөөх суолу тутустахтарына омук сайдыыны ситиһэрин үөскэтэллэр.
Сахалар былыр-былыргыттан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһалларыттан нуучча казактара кэлиилэригэр икки өрүттэн биирин талан ылыыны оҥорбуттара:
1. Улаханнык утарылаһан бары бүттүүн сэриилэһии.
2. Сайдыылаах, кыахтаах сэрииһиттэргэ бэринии.
Бу икки утарыта өрүттэртэн сахалар иккис өрүтүн талан ыланнар, сайдыылаах сэрииһиттэргэ бэринэн эйэлэһиини үөскэтэн, кэлии казактардыын кыттыһа охсон атыттары үтүрүйэн туоратан олорор сирдэрин олус улаханнык кэҥэппиттэрэ.
Россия кыра омуктарын нуучча казактара сэриилээн кыайаннар бас бэриннэрэн дьаһаах хомуйуутун оҥороллоро. Ол кэмҥэ Европаҕа күндү түүлээх сыаната үрдүгүттэн барыһы биэрэр эргиэни олохтоору дьаһааҕы күндү түүлээҕинэн ылаллара. Күндү түүлээҕи бултуур сахалар бу туһалаах быһыыны табан туһаммыттара. Дьаһааҕы хайдах хомуйалларын туһунан С.Михеенков “Студеное море” диэн романыгар суруйар. (1,72).
Нуучча казактара дьаһааҕы хомуйа нэһилиэктэри кэрийэ сылдьан дьахталлары туһаналларыттан саха омук саҥалыы үөскээһинэ саҕаламмыта. Туспа хааннаах омук дьоно оҕо төрөтүүлэриттэн бөҕө эттээхтэр-сииннээхтэр элбээн тарҕаммыттара. Бу быһаарыы сахалар “Хаан тупсарыыта” диэн үгэстэрэ аймахтарга оҥорор туһатын толору дакаастаабыта. Ыраахтааҕы былааһа салайбыт үс үйэтин устата сахалар ахсааннара биэс төгүлтэн ордук эбиллибитэ.
“Хаан тупсарыыта” диэн үгэс киһи этэ-сиинэ сайдыылаах омуктан этин-сиинин уратыларын быһаччы удьуордуурун тэҥэ, буор кутун ылынан өйө-санаата түргэнник сайдарын ситиһиигэ тириэрдэр. Сахалар нууччалардыын холбоһуулара омук сайдарыгар, этэ-сиинэ тупсарыгар туһалыырын туһунан өссө А.Е.Кулаковскай суруйбута.
Туспа хааннаах аймахтары кытта ыал буолуу тупсубут хааннаах оҕолор төрүүллэригэр тириэрдэр уонна уол оҕолоро элбэх буолар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дэриэбинэҕэ нуучча биэлсэрин ойох ылбыт эр киһи сиэннэрэ атыттартан биллэ элбээтилэр.
Аҕа ууһугар элбэх уол оҕолор төрөөтөхтөрүнэ аймахтар, аҕа ууһа сайдар кыаҕа улаатар. Ол иһин аймахтарга уол оҕо үрдүктүк сыаналанар. Сайдыылаах буор куттаах эр киһи оҕолоро эмиэ төрөппүттэриттэн бэриллэр буор куту ылынаннар уонна аймахтара, аҕа ууһа үлэни кыайа-хото үлэлээннэр сайдыыны ситиһэллэр.
Үлэ аймахтары, омугу сайыннарар. Сайдыылаах буор куттаах, үлэни кыайар аймахтар байан-тайан иһэллэрин тэҥэ, ахсааннара эбиллэрин ситиһэр кыахтаналлар.
Аймахтар сайдан, эттэрэ-сииннэрэ бөҕөргөөн, ахсааннара эбиллэн уонна өйдөрө-санаалара тупсан, тулуурдара эбиллэрин туһугар маннык көрдөбүллэри олоххо киллэрии эрэйиллэр:
1. Ыраахтааҕы уонна сэбиэскэй былаас суох оҥорбут аҕа уустарын саҥалыы тэрийэн сайыннарыы сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолла. Кыахтаах, үлэни кыайар эр дьон аҕа уустарын тэрийэн сайдыылаах буор куттарын тарҕатар кыахтарын олоххо киллэрэн туһаныы эрэйиллэр кэмэ кэллэ.
Сахалыы ааттаныы аҕа уустара саҥалыы үөскээн тахсалларын үөскэтиигэ улаханнык туһалыыр. Саҥа үөскүүр аҕа ууһа сахалыы ааттанар кыахтанар.
2. Ыал буолууга энньэни уонна халыымы туһаныыга киллэрии эдэрдэр күүлэйдии таарыйа ыал буола оонньуулларын суох оҥорон төрүүр оҕолор чахчы сайдыылаах эттээх-сииннээх уонна буор куттаах буолалларын саҕалыа этэ.
Олоххо туһалаах былыргы үгэстэри энньэни уонна халыымы туһаныы ыал олоҕо туруктаах буоларыгар аналланан аҕа уустара, аймахтар сайдалларыгар кыах биэрэр.
3. Кут-сүр үөрэҕин олоххо киллэрэн туһаныы эр дьон сайдыылаах буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэллэрин үөскэтэн уонна оҕо иитиитигэр кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун үчүгэй быһыыларынан иитиини олоххо киллэрэн аймахтар өйдөрө-санаалара киһилии быһыыны тутуһан сайдарыгар тириэрдэр.
Ийэ кут диэн киһи төрүт өйө-санаата буолар. Бу кут хаһан баҕарар киһи оҥорор быһыыларын хонтуруоллуу сылдьарын төрөппүттэр туһаналлара эрэйиллэр. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн, быһыыларынан иитилиннэҕинэ оҕо үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир уонна олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.
4. Ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэн туһаныы төрүүр оҕолор туһалаах өрүттэрин элбэтэргэ аналланар:
а. Сайдыылаах буор куттаах оҕо ханнык баҕарар, ыарахан да үлэни кыайар кыаҕа улаатар.
б. Хааннара тупсан, эттэрэ-сииннэрэ бөҕөргөөн төрөөбүт оҕолор улааттахтарына элбэх оҕолонор кыахтаналларын таһынан үлэни кыайаллара ситиһиллэр.
в. Үчүгэй үөрүйэхтэри утумнаан төрөөбүт оҕолор тулуурдара улаатар уонна майгыларын үчүгэй өрүттэрэ элбииллэр.
5. Сахалыы таҥара үөрэҕин олоххо киллэрии оҕо улаатан иһэн тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэн, киһи буолууну ситиһэн олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар тириэрдэр.
Бу көрдөбүллэри олоххо тутуһуу аймахтар сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэрин үөскэтиигэ тириэрдэр. Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэр, бу көрдөбүллэр бары этиллэн сылдьаллар.
Сахалыы таҥара үөрэҕин этиилэрин, ыал буолуу үгэстэрин олоххо тутуһуу аймахтар, аҕа уустара сайдыыны ситиһэллэригэр туһалыыр. Күүстээх, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрүүллэрин үөскэтэн үлэни кыайалларыгар тириэрдэр.
Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн сахалыы таҥара үөрэҕин көрдөбүллэрин тутуһуннаран көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарыгар үөрэтии улаатан иһэн сыыһа-халты туттунарын суох оҥорон үлэни оҥороругар туһалыыр.
“Үрүҥү, хараны араарыы” диэн сахалыы таҥара үөрэҕин билии оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарын үөскэтэн бэйэтэ үчүгэйи оҥорорун элбэтэр. Оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар буоллаҕына, киһи буолууну ситиһэр кыахтанарын тэҥэ, сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр.
Эрдэттэн былааннаммыт үчүгэй өрүттэрдээх; бөҕө эттээх-сииннээх уонна өйдөөх-санаалаах оҕону кыыс төрөтөрө аҕа уустарын, аймахтары сайыннарарга аналлаах тутаах көрдөбүл буолар. (2,81).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. “Роман-газета”, 2020. №3.
2. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.