Аймахтар тустарынан былыргылар билиилэрэ
Сахалар былыр-былыргыттан киһиэхэ аймахтара ылар оруолларын билэллэр уонна өйдөрө-санаалара сайдан, эттэрэ-сииннэрэ тупсан ахсааннара элбээн иһэллэригэр кыһаналлар. Аймахтар элбээн уонна үлэни кыайан иһиилэриттэн омук сайдара ситиһиллэр.
Ыал буолуу оҕо төрөтүүгэ аналланарыттан аҕа уустара уонна аймахтар элбээн иһиилэрин быһаччы үөскэтэр. Ыал буолуу үгэстэрин сайдан иһэр аҕа уустара уонна аймахтар ордук харыстаан туһаннахтарына табыллар.
Ыал буолуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини олоххо киллэрии буолар. Эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэриттэн эттэрэ-сииннэрэ уонна өйдөрө-санаалара туспалара элбэхтэр. Кинилэр биир тылы булан сөбүлэһэн, холбоһон олоҕу олорууларыттан ыал буолуу тэриллэр уонна оҕо төрөттөхтөрүнэ саҥа, үһүс киһи үөскээн тахсарыттан “Туох барыта үһүстээх” диэн этии олоххо киирэрэ ситиһиллэр.
Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдыытыгар иитии уонна үөрэтии улахан суолталаахтар. Оҕону иитии диэн кыра эрдэҕинэ ийэ кутун бэлэм үгэстэринэн иитэн, толорон биэрии, онтон үөрэтии диэн 6 сааһыттан өйүн-санаатын, салгын кутун үөрэҕинэн, билиинэн сайыннарыы ааттаналлар. Бу ыаллар оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн хайдах иитэллэриттэн, үөрэтэллэриттэн тутулуктанан аҕа уустара, аймахтар уонна омук сайдан иһиитэ ситиһиллэр.
Аҕа уустара, аймахтар сайдыыны ситиһиилэрэ оҕолорун хайдах иитэллэриттэн, үөрэтэллэриттэн тутулуктанар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
1. Оҕону атаахтатан, бэлэмҥэ үөрэтэн кэбистэххэ аймахтар сайдыылара суох буолуон, бэйэлэрэ атын сайдан иһэр аҕа уустарыгар, аймахтарга уларыйан хаалыахтарын сөп.
2. Оҕо улаатан иһэн үлэлииргэ үөрэнэн уонна тулуурун улаатыннаран киһи буолууну ситистэҕинэ олоҕун киһи быһыылаахтык олорон аҕа уустарын, аймахтары сайыннарар кыахтанар.
Омуктар сайдан иһиилэрэ биирдиилээн ыаллар олохторуттан быһаччы тутулуктанар. Ыал кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр уонна иитэр, үөрэтэр аналлааҕыттан аҕа уустарын, аймахтар, омуктар сайдан иһиилэрин төрүттүүр. Кэлэр көлүөнэлэр киһи быһыылаах, көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир кыахтанан улааттахтарына омук ахсаана эбиллэрэ үөскүүр уонна үлэни кыайан сайдыыны ситиһэрэ табыллар.
Омугу үлэ эрэ сайыннарар. Сахалар олоҥхо кэмин саҕаттан эр киһи үлэни кыайарыттан тутулуктанан аҕа уустара, аймахтар сайдыыны ситиһэллэригэр ылар оруолун быһаараннар ыал буолуу үгэстэрин үөскэтэн, олоххо киллэрэн туһана сылдьаллар. Ыал буолууга кыыс оҕо ылар оруолун учуонай Р.И.Бравина маннык арыйар:
- Идеал сексуального поведения как женщин, так и мужчин мы находим в якутском эпосе олонхо. Там мы видим, что женщине не разрешалось до брака иметь половые сношения с мужчиной, даже если он был женихом. Дочь нарушившую этот обычай, родители могли предать проклятию и с позором изгнать из дома. Мужчины пренебрегали женщиной, лишенной девственности. Она могла выйти замуж за того, с кем разделила ложе. (1,51).
Бу быһаарыыны таба тутуһан сахалар ыал буолуу үгэстэрин үөскэппиттэр уонна үгүс сайдан иһэр аҕа уустара уонна аймахтар билигин даҕаны олору тутуһа сылдьаллар. Кыыс оҕо ыалы тэрийиигэ ылар оруола улаханын Кут-сүр үөрэҕэ быһаарарын аныгы үйэҕэ туһаннахха эрэ сайдыыны ситиһии кыаллар кыахтанар.
Ыал буолуу үгэстэрин, кыыс оҕо эргэ барарга бэлэмнэнэрин сахалар былыргы дьыллар мындааларыттан, ол аата олоҥхо кэмнэриттэн тутуһалларын П.А.Ойуунускай “Туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма куо” олоҥхотугар арыйар. (2,170).
Дьахтар уонна эр киһи “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэрин быһаарар этиигэ сөп түбэһэн дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэриттэн уонна кэмэ кэллэҕинэ сайдыыны хардары-таары ситиһэн иһэллэриттэн, омук олоҕор сайдыы киирэр хамсааһыннарын үөскэтэн биэрэллэр.
Дьон үлэни сайыннарбыттарын кэнниттэн эр дьон баһылааннар омукка тупсууну, ситиһиини оҥорууну үөскэтэннэр салайар оруолу ылбыттар. Аҕа уустарын, аймахтары, дойдулары эр дьон, биир хааннаахтар көлүөнэттэн көлүөнэҕэ баһылаан салайыылара династия диэн ааттанар уонна кэмэ кэллэҕинэ, мөлтөөтөхтөрүнэ уларыйар. Биир хаан аймахтар сайдан, дойдуну салайыыны баһылаан иһиилэрэ 300 сыллар кэннилэриттэн эстэн, уларыйар кэмнэрэ кэлэрин династиялар атынынан солбуллуулара биллэрэр.
Россияны үйэлэр усталарыгар, сайдыыны ситиһэр кэмнэригэр Романовтар династиялара салайбыта. 1613 сыллаахтан саҕаланан баран 1913 сыллаахха 300 сыл салайбыттарын бэлиэтээн баран 1917 сыллаахха өрө туруулар кыайаннар суулларбыттара.
Биир династия төһө уһун кэмҥэ уларыйбакка салайарын быһаарыы омук үйэтэ уһунун чуолкайдыырга туһалыыр:
1. Омук саҥалыы үөскээһинэ 300 сыл курдук кэми ылар.
2. Омук сайдыыны ситиһиитэ, 300 сылы ылыан сөп.
3. Омук мөлтөөһүнүн кэмэ, 300 сыл устата салҕанан барыан сөп.
Бу уларыйыылар кэмнэрин холбоотохпутуна сайдыыны ситиспит омук үйэтин уһуна 900 сылга тиийиэн сөп. 1237 сыллаахха монгол-татаар омуктарга кыаттаран саҥалыы үөскээбит украинецтар төрүттэрэ рустар сорохторо билигин нууччалар диэн ааттана сылдьаллар уонна 2137 сылга үйэлэрин туолан уларыйар кэмнэрэ кэлэр. Бу уларыйыы кэлэригэр бэлэмнэнии билигин баран иһэр.
Омук саҥалыы үөскүүр уонна сайдыыны ситиһэр кэмнэригэр эр дьон баһылаан салайыылара ордук табыллар, онтон мөлтөөһүн кэмигэр киирдэхтэринэ дьахталлар салайыахтарын сөп. Кыыс оҕолор кыра эрдэхтэринэ олох туһалаах үгэстэригэр ийэлэриттэн үөрэнэллэриттэн, ол үгэстэри тутуһар, олоххо киллэрэр кыахтара улаатан биэрэрин оҕо иитиитигэр туһанар кыахтаналлар.
Билигин Россияҕа дьахталлар ыал буолууну баһылыыр, бэйэлэринэн мээрэйдэнэн эргэ тахсар кэмнэрин сэбиэскэй былаас үөскэтэн кэбиспитэ салҕанан иһэриттэн оскуолаҕа, атын үөрэхтэргэ уһуннук үөрэтэ сатаан кыргыттары буортулааһын баран иһэр. Сааһын сиппит кыыс этин-сиинин баҕата элбэҕиттэн уонна айыыны оҥорор санаатын элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн секта “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэн улаатыннаран кэбиһэриттэн биир кыайар айыытын оҥорон, кыыһын харыстаабата үксээтэ.
Дьахталлар көҥүллэринэн эргэ тахсыылара олоххо киириитэ баһылыыр кэмнэрин үөскэтэн Россия дьоно онно киирэн олороллор, ону тэҥэ, баһылыыр нуучча омук мөлтөөһүн кэмигэр киирбититтэн улахан уларыйыылар киирэр кэмнэрэ кэлэн турара онно-манна сэриилэһэ сатааһын элбээбититтэн биллэр.
Үлэтэ, оҥорон таһаарара мөлтөөбүт, ахсааннара эбиллибэт турукка тиийбит омугу атыттар туоратан баралларыттан араас күүһүрдэ сатааһыннары туһаныы сэриилэһии саҕаланан барарын үөскэтэрэ былыр-былыргыттан уларыйа илик. Сэбиэскэй былаас саҕаттан Россия сэриитин сэбэ элбэҕэ атыттар куттанан бииргэ түмсэ, холбоһо сатыылларын үөскэтэр.
Дьахталлар баһылыыр кэмнэригэр оҕо хайа эр киһиттэн буор кутун ылыммыта биллибэтиттэн, омук дьоно мөлтөөн-ахсаан барыылара үөскүүрүттэн аҕа уустара уонна аймахтар эстэр, онтон омук уларыйар кэмнэрэ тиийэн кэлэр.
Аҕа уустара, аймахтар сайдан, ахсааннара эбиллэн иһиитигэр ыал буолуу үгэстэрэ улаханнык туһалыылларын ыраахтааҕы былааһын кэмигэр сахалар ахсааннара биэс төгүлтэн ордук эбиллибитэ биллэрэр. Бу былаас кэмигэр сахалар олус былыргы кэмнээҕи ыал буолуу үгэстэрин тутуһан олохторун олороллор этэ.
Олус былыргы кэмнэртэн сахалар аҕа, ийэ уустарынан арахсан аймахтары үөскэтэллэрэ. Аймахтар сайдан, тупсан иһиилэрин ситиһиигэ аҕа ууһа ордук улахан оруолу ыларынан, кыыс оҕо айылҕаттан аналын таба туһаналлара. Кыыс сааһын ситтэр эрэ оҕо төрөтөр аналлааҕын таба туһанан, атын аймахтарга эргэ биэрэн эр киһи сайдыылаах буор кутун оҕолоругар тарҕатан үлэни оҥорууну тупсаран уонна ахсааннарын элбэтэн иһэллэрэ.
Ыраахтааҕы былааһа сахалары мөлтөтөөрү, былыргы аҕа уустарын суох оҥороору, нууччалыы ааттаныыны киллэрбитин тэҥэ, оҕо аҕатын аатын араспаанньа оҥосторун ыган, хаайан олоххо киллэрбитэ. Элбэх биир араспаанньалаах дьон үөскээннэр сахалар аҕаларын уустара букатын да симэлийэ сыспыттара.
Саха дьонун ааттарын нууччалыыга уларытыыны сэбиэскэй былаас салгыы ыыппыта. Бу былааһы дьадаҥылар, төрдө-ууһа суохтар салайаннар сахалар төрүт-уус аймахтарын кытта, үлэни кыайар, сайдыылаах буор куттарын суох оҥоро сатаабыттара. Уһуннук барбыт гражданскай сэриигэ суута-сокуона суох элбэхтэри кыргыбыттарын таһынан, араас репрессийэлэри ыыппыттара, үлэни кыайар сатабыллаах буор куттаах дьону кулаакка таһааран лааҕырдарга хаайбыттара, көскө ыытан симэлиппиттэрэ.
Төрүт аҕа уустарын суох оҥорон бараннар сир-дойду ааттарын нууччалыыга уларытыыны уонна улахан, уһун үйэлээх улуустар былыргы ааттарын атынынан солбуйууну элбэхтик оҥорбуттара.
Россия дьонугар сэбиэскэй былаас оҥорбут куһаҕаннарын ырытан үөрэтии өссө да саҕалана илик. Ол барыта бу эстибит былаас тобохторо, араас үөрэхтээхтэрэ билигин даҕаны дойдуну салайа олороллоруттан тутулуктанар.
Сайдыыны ситиспит биир хаан аймахтар дойдуну баһылаан салайыыларын олус былыргы кэмнэргэ сахалар үөскэппиттэр. Хаан диэн биир аймах дьону биллэрэр тыл атын, элбэх омуктар тылларыгар киирэн Аан дойду үрдүнэн киэҥник тарҕаммыт. Бу хаан диэн тыл улахан дойдуну салайааччыны быһаарар суолтатынан үгүс омуктар туһана сылдьыбыттар.
Ханство диэн ааттаммыт, сахалар дойдуну салайар үөрэхтэрин туһанар дойдулар Аан дойду үрдүнэн элбэхтэр. Монголлар эмиэ сахалар үөрэхтэрин тутуһаннар үөскэппит дойдулара бары улуустар уонна ханстволар диэн ааттаналлара.
Сахалар олохторугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэн иһэр тутулугун быһаарар этиини тутуһаллара өй-санаа сайдыытыгар уонна уларыйыытыгар сөп түбэһэр. Дьон икки өрүттэрин эр киһи, аҕа уонна дьахтар, ийэ үөскэтэллэр. Ол иһин аҕа уустарын тэҥэ, ийэ уустара сахаларга эмиэ бааллар.
Былыргы кэмнэргэ саха дьоно аймахтарын уон иккис көлүөнэҕэ диэри билэллэрэ кэпсээннэргэ киирбиттэр. Ол иһигэр тохсус көлүөнэҕэ диэри аймахтыы сыһыаны тутуһа сылдьаллара биллэр.
Хантан эрэ кэлии киһи майгына хайдаҕын, үлэни төһө кыайарын билээри үс сыл устата үлэлэтэн көрүүнү былыргы кэмҥэ туһаналлар эбит. Кэлии киһи Эллэй Боотур үс сыл устата элбэх туһалааҕы оҥорон уонна таһаарыылаахтык үлэлээн Омоҕой Баайга халыыма суох күтүөт буолар чиэскэ тиксибит.
Отца Эр-Соготоха звали Татаар-Тайма. Царем у них был Хаан-Боллох. Эр-соготох-Эллэй при нем был богатырем, вроде главного должностного лица. (3,16).
Аҕа уустара, аймахтар сайдыыларыгар, буор куттара тупсарыгар ыраас кыыс оҕо ылар оруолун сахалар олус былыргы кэмнэргэ быһааран олохторугар туһаналлара. Бу быһаарыыны туһанан ыраас кыыс оҕо эргэ барарыгар энньэтэ элбэх буоларын ситиһэллэр эбит. Бу уратыны, ыраас кыыс оҕо энньэтэ элбэх буоларын туһана сатааччы, элбэх баайы ылыахтарын баҕалаахтар былыргы да кэмнэргэ баар эбиттэр. Кут-сүр үөрэҕин билэн олоххо киллэрии кыыс оҕолоох ыаллар аҕа уустара, аймахтар уонна омук сайдыытыгар киллэрэр кылааттарын таба туһаныыны үөскэтэр.
Олус былыргы да кэмнэргэ ыал буолуу үгэстэрин тутуспат эдэрдэр баар буолаллара үһүйээн кэпсээннэргэ киирбиттэр. Суоһалдьыйа Толбонноох диэн кырасыабай кыыс эргэ барыытын туһунан кэпсээни Н.Якутскай суруйбута. Ыал буолуу үгэстэрин тутуспат буолуу содула улаатан тахсара, бу кэпсээҥҥэ ахтыллар. (4,24).
Сахалар эт-сиин атын аҥарга баҕарар санаатын имэҥ диэн ааттыыллар уонна быстах санааҕа киллэрэн туораталлар, аһара ыыппаттар, киһи быһыытын тутуһарын ситиһэллэр. Ол курдук, тулуурдаах киһи аһаабакка да сылдьары тулуйар кыахтааҕынан имэҥи эмиэ аһара ыыппат кыахтанарын туһана сылдьаллар.
Ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу омук ахсаана уонна сайдыылаах буор куттаах дьоно элбээн иһэллэрин үөскэтэн “Төрүт-уус ыал” диэн быһаарыыга тириэрдэр. Оҕолорун иитэн, үөрэтэн киһи буолууну ситиһиннэрэн олохторун киһи быһыылаахтык олороллоругар тириэрдибит ыалларга ити бочуоттаах ааты иҥэрэллэр.
Ыал олоҕо табылларыттан аймахтар ахсааннара үксээн иһэрэ тутулуктанар, онтон аймахтар ахсааннара үксээн иһиитэ омук ахсаана эбиллэригэр тириэрдэр.
Аймахтары, омугу элбэтэр туһугар ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу ирдэнэр көрдөбүл буоларын билэн туһана сырыттахха сайдыыны ситиһии салҕанан иһэр кыахтанар. (5,4).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. “Open” журнал. №3 (3), апрель-июнь 2013.
2. Ойунский П.А. Көҥүл ырыата. – Якутск: Якуткнигоиздат, 1968. – 440 с.
3. Г.В.Ксенофонтов. Эллэйада. – М.: Издательство “Наука”, 1977. – 248 с.
4. Якутскай Н. Төлкө. (Судьба. Роман в 3-х книгах. Сокращенное издание.) Якутск: Кн. изд-во, 1973. – 768 с.
5. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.