Айсиньгиоро Нурхачи

Нурхачи (努爾哈赤 [Nǔ'ěrhāchì] эбэтэр 努爾哈齊 [Nǔ'ěrhāqí]) (1559—1626) — аан маҥнай Да Цзинь («Улуу Көмүс»; иккис аата «Хойукку Көмүс» диэн этэ, онтон «Эрдэтээҕи Көмүс» диэн чурчыаннар дойдулара — Цзинь этэ), онтон 1636 сылтан Да Чин  («Улуу Ыраас»; кытай үгэһинэн салайар аҕа-уус Да, ол эбэтэр "Улуу" диэн сыһыарыылаах буолуохтаах, онтон урут салайан олорбут аҕа-уус Чао, ол эбэтэр "дьиэ" диэн буолуохтаах) диэн ааттаах мандьуулар империяларын тэрийээччи.

Олоҕо

Мандьуулары түмүүтэ уонна ил тэрийиитэ

Нурхачи XV үйэҕэ кэриэйдэр ыгыыларыттан сылтаан Пэктусан (кыт. 长白山 Байтоушань) хайаларыттан Соҕурууҥҥу Маньчжурияҕа көспүт Тун диэн чурчыаннар аҕа-уустарыттан төрүттээҕэ. Нурхачи Гиочанги бэйлэ (мандь. тойон) сиэнэ уонна Такши бэйлэ уола буоларын быһыытынан Сүксүхэ-бирэ өрүс (аныгы кыт. Суцзыхэ) хочотугар баар 6 куорат тойонноруттан (мандь. нингута бэйлэ — алта тойон) биирдэстэрэ этэ. Ол да буоллар 1115—1234 сылларга Хотугу Кытайы уонна Ис Монгол сирин баһылаан олорбут чурчыаннар Цзинь ууһун сыдьаана буоларын биллэрэ сатыыра. Онтон сылтаан Нурхачи араспаанньатын «Көмүс уус» (Айсинь Гиоро) диэбитэ. Ол курдук кини Цзинь империятын (кытай тылыттан тылбаастаатахха "Көмүс" диэн) кытта ситимнээҕин биллэрбитэ. Нурхачи ууһа Сүксүхэ-бирэ өрүһүн хочотугар баар сирдэри бас билиигэ ыла сатыыра. Кэлин бу сирдэргэ Мандьуу улууһа тэриллибитэ.

Чурчыан биистэрэ бэйэ бэйэлэрин кытта кыргыһыыларын кэмнэригэр 1582 сыллаахха Ли Чэнлян диэн Ляодун ботун (кыт. бо - тойон) саллааттара Нурхачи эһэтин уонна аҕатын өлөрөллөр. Кытай устуоруйатын үгэһинэн бу түбэлтэҕэ Сүксүхэ-бирэ өрүстэн ырааҕа суох сиргэ баар Турунь диэн чурчыан куоратын тойоно Никан Вайлан буруйданар. Ол иннинэ Никан Вайлан Такшины уонна Гиочангы Ли Чэнляны кытары иириһиннэрбитэ. Нурхачи 13 боотурдаах Никан Вайлаҥҥа иэстэһэ барар. Миҥ салалтата бу түбэлтэҕэ соччо аахайбакка Никаҥҥа көмөлөспөт, ол түмүгэр 1584 сыллаахха Нурхачи өстөөҕүн тутар уонна өлөрөр.

Нурхачи талааннаах салайааччы уонна сэрииһит этэ: кини чурчыан биистэрин түмэн Мандьуу илин тэрийэр. Нурхачи ыаллыы олорор биистэр баһылыктарын бэйэтин диэки араас ньыманан чугаһатара: баай бэлэхтэри биэрэн, хас да күннээх бырааһынньыктары тэрийэн уо.д.а. Олор буоллаҕына оҕолорун, кулуттарын уонна сэрииһиттэрин кытары Нурхачи сирдэригэр букатыннаахтык көһөн кэлэллэрэ уонна саҥа тойоҥҥо сулууспалыыллара. Ол буолаан түргэн баҕайытык эрдэтээҥҥи классовай түмэккэ көспүт сүрдээх күүстээх биистэр сомоҕолоһуулара үөскээбитэ.

1585—1589 сылларга Нурхачи Миҥ дойдутугар олорор ыаллыы биистэри (Цзяньчжоу вэйин сирэ) бэйэтигэр бас бэриннэрэр уонна Мандьуу олохтоохторун кытта холбуур. Ол кэннэ кини Чаньбайшань биистэрин уонна Хулунь биистэрин сомоҕолоһуутун кытта сэриилэһэр. Мандьуулар сүүрбэ сыл иһигэр ыаллыы олорор биистэри утары 20ччэ сэриилээх сырыыны тэрийэллэр. Нурхачи бэйэтин туругун бигэргэтээри Пекиҥҥа Ваньли ыраахтааҕыны кытта көрсүһүүгэ барар.

Нурхачи сайдарын манаабыт Кытай кыраныыссатын салалталара киниэхэ 800 лян хамнастаах уонна кытай церемония таҥастарын кэтэр көҥүллээх «баабыр уонна луо сэрии салайааччыта» (лунху цзянцзюнь) диэн аат (титул) иҥэрэллэр. Ол түмүгэр Нурхачи туруга өссө бөҕөргүүр.

1589 сыллаахха Нурхачи ван аатын ылар, онтон 1596 сылга — Цзяньчжоу дойдутун вана буолар. Киниэхэ доҕордуу сыһыаннаах илиҥҥи монгол тойонноро 1606 сылга Күндүлэн-хаан диэн ааты иҥэрэллэр. Бу кэмҥэ Нурхачи күүстээх сэриини түмэр. Бу сэриитэ "былаах" тутулунан тэриллибитэ: биэс руота (ниру) полк буолар (дьала), онтон биэс полк корпус, ол эбэтэр "былаах" (гуса) буолар. Саҥаттан саҥа биистэри уонна сирдэри баһылаан Нурхачи түөрт "былаахтанар" (1601). Аан маҥнай бу "былаахтарга" Мандьуу түмсүүтүн чурчыаннара уонна кинилэри кытта холбоспут атын биистэр эрэ бааллара.1615 сыллаахха эбии түөрт саҥа корпус тэриллэр уонна сэрии аата "аҕыс былаах" диэн буолар; корпустар былаахтарын өҥнөрүнэн арахсаллара.

1616 сыллаахха Нурхачи ыраахтааҕы аатын ылар. Хаан буолан 1234 сыллаахха монголлартан үтүрүллэн эстибит Цзинь диэн чурчыаннар дойдуларын тилиннэрэр. Бу саҥа дойду Айсинь Гурунь (мандь. Көмүс Дойду) диэн ааттанар. Онтон сылтаан Кытай үөрэхтээхтэрэ бу дойдуну Цзинь (1115—1234) империятын кытта ситимнээн Хоу Цзинь, ол эбэтэр Хойукку Цзинь диэн ааттыыллар. Нурхачи салайыытын девиһа — «Тяньмин» («Халлаан уурааҕа») буолар. Бу девиһы ылынан Нурхачи бэйэтин Халлаан Уола диэн ааттанар (ол кэминээҕи өйдөбүлүнэн, Халлаан Уола Орто Дойдуну баһылыыр көҥүллээх этэ). Мандьуу дойдутун киинэ Синцзин куорат буолар. Нурхачи көхтөөх тас политикатын уонна сэриитин түмүгэр 1619 сылга чурчыан бары биистэрэ киниэхэ бас бэринэллэр.

Мандьуу Кытайы кытта сэриитин саҕаланыыта

Мандьуу күүһүрүүтэ уонна Кытай кытыыларыгар чугаһыыта Миҥнары долгуппута уонна сыһыаннарын буортулаабыта. 1618 с. Нурхачи "Сэттэ улахан өһүргэнии" диэн сурук таһаарар. Бу сурукка кытайдар кинини уонна кини омугун утары туох куһаҕаны оҥорбуттарын барытын суруйар. Ол сыл 20-тыһыынчалаах Нурхачи сэриитэ Ляодун диэн Кытай сиригэр сэриинэн киирэр уонна үс улахан суолталаах кириэпэһи уонна биэс куораты сэриилээн ылар. Бу куораттары уонна кириэпэстэри Нурхачи суох гыммыта. Кытайдар суруйалларынан 500 тыһ. кытай киһитэ Мандьуу дойдутугар билиэн барар. Чин үөрэхтээхтэрэ суруйбуттарынан, Миҥнар Ляодуҥҥа 200-тыһыынча киһилээх сэриини хомуйбуттар. Бу сэриини утары Нурхачи 50 тыһыынча сэрииһити туруорар кыахтаах этэ. Кытай сэриитин салайааччылара мөлтөх буоланнар мандьуулар кыайыылаах тахсаллар: кытайдар сэриилэрин түөрт гына арааран тус туспа Мандьуу киинигэр ыыталлар. Бу түгэни туһанан Нурхачи түөрт сэриини кытта биирдии биирдии кыргыһан кыайар («Сарху-алинь кыргыһыыта»); төрдүс сэрии куотар. Кытайдарга көмө кэлэн испит кэриэйдэр сэриилэрин Шэньхэ ө. көрсөллөр. Кан Хоннип утаралаһа сатаан баран бэринэр.

Мукденнааҕы Нурхачи дыбарыаһын болуоссата.

1621 сыллаахха мандьуулар Ляодуҥҥа сэриинэн киирэллэр уонна кытайдар сэриилэрин кыайаллар. Нурхачи Ляояны уонна Шэньян куораты (瀋陽) сэриилээн ылар, кэлин бу куорат аата мандьуулуу Мукден диэн буолар (мукдэмби диэн мандьуу тылыттан — «тахсар»). Бу диэки сир барыта мандьуу хаанын илиитигэр түбэһэр. Сэриилээн ылбыт сиргэ олохсуйаары Нурхачи олохтоох нэһилиэнньэни Мандьууга билиэн илдьэ барбат, ол оннугар Ляодуҥҥа бэйэтин сэриитин хаалларар, онтон Мукден куораты дойду киинэ оҥорор (1625 с.). Бу сиртэн 1622 с. мандьуулар Ляосига сэриинэн киирэллэр уонна кытай сэриитин кыайаллар. Кытайдар көмүскэнэр стратегияҕа көһөллөр, саҥа сэриини хомуйаллар уонна көмүскэнэр тутуулары тутан саҕалыыллар. Ол эрээри 1626 с. олунньутугар Нурхачи Нинъюань диэн Ляоси киин куоратын кыайан сэриилээн ылбат. Куораты көмүскүүргэ Адам Шаль фон Белль диэн таҥараһыт кыттыбыта, кини артиллерияны салайбыта. Кыргыһыы кэмигэр Нурхачи ыараханнык бааһырар. Куораты сатаан ылбатахтарын иһин мандьуулар иэстэһэн Цзюхуадао арыыны ылаллар уонна 2 тыһыынча кытай устар аалын уонна астаах  складтары уматан кэбиһэллэр. Бохай байҕалыгар баар кытай флота көмөтө суох хаалар.

Кытайдары кытта сэриилэһэ сылдьан Нурхачи атын чурчыан биистэрин бас бэриннэрэр этэ. 1619—1625 сс. кини уонна кини уола Хуантайцзи (Абахай) түөрт ситиһиилээх сэрии сырыытын тэрийэллэр. 1626 с. балаҕан ыйыгар Нурхачи өлөр. Сорох чинчийээччилэр саныылларынан, Нурхачи 1626 с. олунньутугар бааһырбытыттан өлүөн сөп. Өлүөн иннинэ саҥа хаана анаабакка хаалар. Аймахтара кини ахсыс уолун Хуантайцзины (Абахайы) хаанына талаллар.

Дьиэ кэргэнэ

• эһэтэ: Гиочанги (覺昌安)
• аҕата: Такши (塔克世)
• ийэтэ: Хитар ууһун дьахтара (喜塔拉氏)
• убайа: Сурхаци (蘇爾哈吉)
• ойохторо:

1. Сяоцыгао Хотун (孝慈高皇后), дьиҥнээх аата — Монго, Ехэнар ууһун Янгин кыыһа
2. Юань ойох, дьиҥнээх аата — Хаханацзяцин, Тунцзя ууһа
3. Цзи ууһа, дьиҥнээх аата — Гундай, Фуца ууһа
4. Сяолеу Хотун (孝烈武皇后), дьиҥнээх аата — Абахай, Уланар ууһун Маньтай кыыһа

• уолаттара:

1. Цуень (1580—1615), хаан буолуохтаах
2. Дайшань (1583—1648), Ли принца (1636—1648)
3. Абай (1585—1648)
4. Тангулдай (1585—1640)
5. Мангултай (1587—1632)
6. Табай (1589—1639)
7. Абатай (1589—1646), Раойу принца (1644-1646)
8. Абахай (1592—1643), хаан, онтон Чин империятын ыраахтааҕыта (1626—1643)
9. Бабутай (1592—1655)
10. Дэгэлэй (1592—1635), бэйлэ
11. Бабухай (1596—1643)
12. Адьигэ (1605—1651), Ин принца (1644—1651)
13. Лаимбу (1611—1646), Фу принца 
14. Доргонь (1612-1650), Чин Империятын регента (1643—1650)
15. Додо (1614—1649), Ю принца(1636—1649)
16. Фиянгу (1620-?)

Кинигэлэр

• Кузнецов B. C. Нурхаци — основатель маньчжурского государства // Дальний Восток и соседние территории в Средние века / Отв. ред. Е. И. Деревянко. — Новосибирск: Наука, 1980. — С. 48-53.
• Кузнецов B. C. Нурхаци. — Новосибирск: Наука, 1985. — 192 с. — (Страны и народы).
• Непомнин О. Е. История Китая: Эпоха Цин. Архыыптаммыт 2008, Кулун тутар 3 күнүгэр.XVII — начало XX века Архыыптаммыт 2008, Кулун тутар 3 күнүгэр.. М.: Восточная литература, 2005. ISBN 5-02-018400-4