Айтыыс
Айтыыс (кирг.айтыш, башк.эйтеш "сказ", казаахтарга - айтыыс) — икки акыын тута айан күрэстэһиилэрэ норуот хоһоонунан, ырыанан хоһуйсуутун көрүҥэ. Муусука үнүстүрүмүөннэрин оонньуутунан доҕуһуоллаах буолар (казахтарга, башкирдарга - домбра, киргиистэргэ - хомус).
Айтыыс кэмигэр икки акыын бэйэ бэйэлэригэр утары олорон(дэҥҥэ - туран)эрэ, биирэ ырыатын бүтэрбит тылыттан иккиһэ иилэ хабан ылан солбуһа тута хоһуйан ырыанан кэпсэтэллэр. Күрэс кэмигэр хоһуйуу ырыа ханнык баҕарар тиэмэҕэ буолуон сөп. Күрэс түмүгүнэн кыайыылааҕы таларга төһө музыкальнайа, ритмичнайа уонна утары олорор акыын аргуменын хоһуйуунан утарарга төһө булугас, сытыы тыллааҕа көрүллэр. Айтыыска, хас да акыын кыттыан сөп. Ол гынан, киэҥник тэнийбит көрүҥүнэн икки акыын күрэстэһиитэ буолар. Онтон, дьахтардаах эр киһи күрэстэһиитэ, эмиэ, балачча тэнийбит көрүҥ. Айтыыстар - айтыыс-таабырын, айтыыс-хайҕал, айтыыс-үгэ уо.д.а. көрүҥнэргэ арахсаллар.
Казахстаҥҥа айтыыска күрэстэр куруук буолаллар. Айтыыс аатырбыт маастардара, казах биллиилээх акыыннара: Жанак Сагындыкулы(1770-1856), Шоже Каржаубайулы(1808-1895), Суюнбай Аронулы(1815-1898), Биржан-сал(1834-1897), Сара Тастанбеккызы(1878-1916), (1946 с.композитор Мукан Тулебаев Биржан уонна Сара айтыыстарыгар олоҕуран "Биржан и Сара" операны суруйбута), Торебай Ескожаулы(1844-1911), Джамбул Джабаев(1846-1945), Асет Найманбаев(1867-1922). Билиҥҥи акыыннар - Ринат Заитов, Балгынбек Имашев, Жандарбек Булгаков, Дидар Камиев уонна атыттар.
2014 с."Репрезентативный список нематериального культурного наследия человечества ЮНЕСКО" диэн испииһэккэ, Казахстан национальнай номинацията "Искусство исполнения традиционного домбрового кюя" киирбитэ. Онтон, 2015 с. ити испииһэккэ "Айтыш/Айтыс искусство импровизации" диэн кыргыыс, казаах номинацията киирбитэ. Казахстан бырабыыталыстыбата, чуолаан, култуура миниистирэ Мухтар Кул-Мухаммед, айтыыска "тутулуга суох буолуу уонна Астана" уонна "Елбасы"(баһылык) эрэ тиэмэлэригэр хоһуйуҥ диэн цензура киллэрэ сатаабыта. Ону тэҥэ, айтыыс кыттааччыларын Жанаозен тиэмэтин ахтымаҥ диэн кичэйэн туран көрдөспүттэрэ. 2011 сыллааҕы Жанаозен алдьархайын ахтыбыт акыын Бауржан Калиоллеҕа, дьүүллүүр сүбэ кыра сыананы биэрбитигэр көрөөччүлэр сөбүлээбэтэхтэрэ. Тоҕо диэтэр, айтыыска тута хоһуйуу туттуллара, ол тыл көҥүлүн мэктиэтинэн буолар.
Онтон, 2013 с. Толе би, Казыбек би, Айтеке би ааттарыгар буолбут анал айтыыска, былаастаах дьону сытыытык кириитикэлээбит Ринат Заитов уонна Меирбек Султанханов икки ардыларыгар күрэххэ, кыайыыны Султанхановка биэрбиттэрин көрөөччүлэр утарбыттарыгар, дьүүллүүр сүбэ чаас аҥаара сүбэлэһэн баран кыайыыны иккиэннэригэр биэрбитэ. Кайым айтыыс - айтыыс биир көрүҥэ, манна күрэстэһээччилэр поэтическай репликанан күрэстэһэллэр. Онно, бастакы киһи эппит түөрт устуруокаалаах тэттик хоһоонугар, икки бастакы устуруокаалары уларыппакка эрэ, акыыннар иккилии бэйэтин устуруокааларын эбэн биэрэн иһиэхтээхтэр. Ордук элбэхтик кыыстаах уол кытталлар. Кайым айтыыс уратытынан дьээбэлээх-хооболоох хоһуйуулар буолаллар.
Кыттааччылар бэйэ бэйэлэрин, соруйан күлүүлээх, дьээбэлээх тылларынан омуннаахтык күүркэтэн ойуулууллар, онно гиперболаны уонна метафораны сиэдэрэйдик тутталлар. Бастакы түөрт устуруокаалаах хоһоон, салгыырга тиэмэни уонна рифманы биэрэр, онон ол Кайым айтыыс биир тэҥ таҥыылаах уонна биир ис хоһоонноох буолар. Бырааһынньыкка, күрэстэргэ буолар Кайым айтыыстар саҥа ис хоһоонноох уонна таҥыылаах буолан эрэллэр. Билиҥҥи дьон, Кайым айтыыска аныгы социальнай кыһалҕалары таарыйаллар. Айтыыс-таабырын, оҕоҕо аат талар бырааһынньыкка, эдэр ыччат киэһээҥҥи көрүгэр, улахан тойдарга уонна сыбаайбаларга ыытыллар.
Таабырын айтыыс бүтүүтүгэр, утарсааччыны толкуйга түһэрэн, бутуйан кыайарга анаан(Асет уонна Рысжан айтыыстара), биитэр, айтыыс бүтүннүүтэ таабырыннартан турар, ол таайыытыгар утарсааччы төһө булугас уонна сытыы өйдөөҕө, билиилээҕэ, түргэнник хоруйдуура тургутуллар(Нуржан уонна Сапаргали айтыыстара). Фольклор таабырыннартан, айтыыс таабырыннара маннык уратылаахтар: ааптардаахтар, тута айыллаллар уонна хоһоонунан таҥыллаллар, биридимиэти, эбэтэр, бэйэ бэйэлэриттэн ситимнээх биридимиэттэри уонна көстүүлэри сиһилии ойуулууллар. Айтыыс таабырын кэмигэр, айылҕа, уопсастыба, киһи туһунан биир кэлим көрүү үөскүүр, онно акыын культурата, билиитэ, олоҕун уоппута уонна уопсастыба туһунан тус көрүүтэ арылхайдык көстөр. Айтыыс таабырын - акыын айар дьоҕура төһө сиппитин тургутуу. Казах суругун уонна литэрэтиирэтин сайдыыта, суругунан айтыыс - ырыанан таабырыннаһыы күрэһэ баар буолуутун тосхойбута. Айтыыс-таабырын - сытыы социальнай ис хоһоонноох, дьиҥ ускуустуба аймньыта.