Айылҕаҕа сылдьыы
Оҕо айылҕаҕа бэйэтигэр; тыаҕа, хонууга, күөлгэ сылдьарын сөбүлүүр. “Киһи – Айылҕа оҕото” диэн этиини айылҕаҕа сырыттахха таба өйдөөһүн уонна кэрэтигэр кыттыһан ылыы кыаллар. Элбэх сибэккилэрдээх хонууттан оҕо араас сибэккилэри талан хомуйуута уонна кыра букет оҥоруута умнуллубат өйдөбүлү үөскэтэр.
Айылҕаҕа сылдьыы отуу уотун оттубатахха улаханнык итэҕэс-тийэр. Кураан кэмҥэ, от үлэтигэр отуу уотун оттуу улахан сэрэхтээх буолууну ирдиир үлэ көрүҥэ буолар. Хас биирдии отуу уотун оттуу саҥаны айыы буолан тахсарынан аналлаах сири булан уот оннун бэлэмнээһинтэн уонна сэрэҕи улаатыннарыыттан саҕаланара табыл-лар. Тыал хантан үрэрин, төһө күүстээҕин быһаарыы аан бастаан эрэйиллэр. Быстах, биирдэ оттуллар отуу уотун тыал үрэр өттүн талан күөл кытыытыгар бадарааҥҥа уматыахха сөп.
Уоту сатаан уматан туһаныыттан саҥаны айыыны оҥоруу уратыта арыллар. Айыыны оҥорууга сахалар “Кэс тыл” диэн кырдьаҕас, олоххо элбэх уопуттаах киһи этиитин хайаан да туһанары ирдииллэр. Тиэтэйэн, ыксаан хонууга умата охсубут уоттан өрт уота барыан сөп. Дьон куруук кэриэтэ сылдьар сирдэригэр отуу онно диэн ааттанар аналлаах сир баар буолар. Бу аналлаах уот оттунар сири оҥорбут-тарын ыраастаан баран туһаныахха сөп. Саҥа сиргэ уот отторго сэрэхтээх буолуу быраабылаларын тутуһуу хайаан да эрэйиллэр. Тыа сирэ хаһан баҕарар лаҥхалаах буоларынан уоту уматарга сэрэхтээх буолуу ордук улааттаҕына табыллар. Дьон уһун үйэлэргэ элбэх уоту оттоннор сэрэхтээх буолуу аналлаах быраабылаларын оҥорон туһа-наллар. Бу быраабылалары үөрэтэн, тутуһа сырыттахха алҕаска уоту ыытан кэбиһии суох буолар кыахтанар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ диэн үлэһиттэр оҥорон, олоххо киллэрбит үөрэхтэрэ буолар уонна киһини сыыһа-халты туттунартан харыстыыр аналлаах.. Ол иһин киһи өйө-санаата аһара баран хааларыттан сиэри тутуһары ирдиир уонна сыыһа-халты туттунарыттан харыстаан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума диэн этэн үөрэтиини туһанар.
Оҕо улаатан иһэн “Айыыны оҥорума” диэн таҥара үөрэҕин тутуһа сылдьара ирдэнэр көрдөбүл буоларын уоту оттууттан булан ылыахха сөп. Араас күүскэ умайар убаҕастары уоту оттууга туһаныы бэйэтэ айыыны оҥоруу буолан хааларынан улахан сэрэҕи, бу убаҕастар хайдах умайалларын эрдэттэн үөрэтэри, билэри эрэйэллэр.
Хас уоту оттуу бэйэтэ айыыны, ураты быһыыны оҥоруу буолан тахсар. Онно эбии уоту оттууга айыыны, ол аата туох эрэ өссө уратыны, дьон оҥорботторун оҥорон туһана сатааһын үөскээтэҕинэ, уоттан сэрэхтээх буолуу быраабылаларын тутуспат буолууга тириэр-дэриттэн “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтии сыыһа туттунууттан киһини харыстыыр анала быһаарыллан тахсар. Уот оттор сири күрдьэҕинэн хаһан кырыһын арааран ылан тула кыйыалыы ууран баран хаһыллыбыт сиргэ обургу мастары кэккэлии ууруллар уонна икки ардыларыгар саҕаһаны ууран уматыллар. Саҕаһа умайдаҕына кыра мас сыыстарын үрдүгэр уурталаан биэриллэр. Уот күөдьүйэн истэҕинэ арыыйда улахан мастары туора кэккэлэтэн салгыы умайа-рыгар анаан ууруллар. Уот умайан күөдьүйдэҕинэ уулаах биэдэрэни дуу, чаанньыгы дуу уот үрдүгэр аналлаах көлөҕө ыйыы ууран бэриллэр. Биэдэрэлээх ууну түргэнник оргутарга анаан обургу мастарынан тулалыы ууран биэрии улаханнык туһалыыр.
Уулаах биэдэрэни дуу, чаанньыгы дуу оргутаары уот үрдүгэр тутарга аналлаах көлө диэн ыйааһыннаах соҕус уһун мас туттуллар. Икки ачаахтаах мутуктары ылан тэптэрэн, атахтаан туруоруохха сөп. Айылҕаҕа сылдьарга уоту сэрэхтээхтик туһаныы быраабылаларын билии, таба туһаныы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол иһин оскуолаҕа оҕолору барыларын айылҕаҕа сылдьыы үөрэҕэр үөрэтэн баран, экзамены тутуу билигин ирдэнэр кэмэ кэллэ.
Сайын устата окко үлэлии сылдьан үлэһиттэр күөл уутун оргутан иһэллэр. Ууну оргутуу диэн араас кирдэртэн, кыра үөннэртэн ыраастааһын биир тутаах көрүҥэ буолар. Ол иһин ууну оргуйдаҕына тоҕо тэптэриини туһанан араас кирин ыраастыыллар. Күөллэр уулара бары тус-туспа амтаннаахтар. Сааһырбыт дьон ол амтаннары арааран билэллэриттэн үрэх күөллэриттэн эбэтэр тыа күөллэрин ууларыттан баһан иһэргэ кыһаналлар. Куйаас кэмҥэ уолан эрэр күөлтэн уу баһан туһанарга эрдэттэн дириҥ умуһах хаһан биэрии туһалыыр. Уу онно мунньустан өр туран сөҥөн дьэҥкэрбитин, ырааһырбытын кэнниттэн иһиккэ баһан таһааран оргутан баран иһиллэр. Иһэр уу амтанын тупсарыыга чэй улахан туһалаах. Хойуу гына кутан биэрдэххэ чэй амтана уу амтанын баһыйан биллибэт оҥорор.
Оҕо айылҕаҕа сылдьара араас кыра үөннэри, кыыллары көрөрө бэйэтэ улаханын, күүһэ-уоҕа элбэҕин билинэн айылҕаны, кыралары харыстыыр санаатын улаатыннарар. Үүнэн турар мастар мутуктарын да тоһутуу үүнэр кыахтарын аҕыйатарын оҕо биллэҕинэ, алдьаппат, буортулаабат уонна харыстыыр санаата улаатар. Ол курдук, саҥа үүнэн эрэр хахыйаҕы токурутан кэбистэххэ, кэлин кыайан көммөккө токурунан хаалара айылҕаны харыстааһыҥҥа сөп түбэспэт.
Тыа сирин дьонугар сир астарын хомуйуу сүрүн үлэлэригэр киирсэринэн оҕону үлэҕэ үөрэтэргэ ордук табыллар. Кыра эрдэҕинэ дьэдьэни хомуйан айаҕар да сиэтэҕинэ, хамсыы-имсии сылдьыбыта эбиллэн туһата улаатар. Оҥоойук диэн кыра иһиккэ оҕо отону толору хомуйдаҕына үлэни оҥорууга аан бастакы ситиһиитэ буолар. “Отонноотоххо оҥоойук туолар” диэн өс хоһооно отону хомуйуу үлэтэ элбэҕин, эрэйдээҕин биллэрэрин тэҥэ, үлэни оҥоруу тугунан түмүктэнэрэ илэ көстөр уонна үөрүүнү аҕалан умнуллубат буолар.
Бырдах сиирин тулуйарга үөрэнии урукку кэмнэргэ айылҕаҕа сылдьыыга тутаах көрдөбүл буолара, оҕо тулуура улааттаҕына бырдах сиирин тулуйар кыахтанарын биллэрэрэ. Билигин араас бырдах эмтэрэ элбээбиттэрэ оҕо айылҕаҕа сылдьарын элбэттилэр эрээри, тулуурга үөрэнэрин суох оҥордулар. Бырдах сиирин тулуйбат оҕолор элбээн иһэллэрэ аныгы дьон тулуурдара, туттунар күүстэрэ улаханнык мөлтөөн иһэрин биллэрэр бэлиэ буолар.
Онон айылҕаҕа сылдьыы сэрэхтээх буолууну улаатыннарарын тэҥэ, тулуурга үөрэтэр күүһэ оҕоҕо ордук туһалыыр. (1,49).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.