Айылҕа икки өрүтэ
Айылҕа икки өрүттээх тутулуктааҕа Күн уонна Сир бииргэ тутуллан сылдьалларыттан үөскээн тахсарыттан дьайыыта туохха барытыгар тиийэр. Күнүс кэнниттэн түүн, сайын кэнниттэн кыһын тиийэн кэлэн иһэллэрэ хаһан да уларыйбаттар. Бу айылҕа икки өрүттээх буолуута киһи өйүн-санаатын уонна оҥорор быһыыларын икки өрүттээҕин үөскэтэн сайыннарбыт.
Сахалар айылҕа бу тутаах, уларыйан биэрэр тутулугун үөрэтэн билэннэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини, аналлаах үөрэҕи оҥорон олохторугар туһана сылдьаллар. Бу икки өрүттэр хардары-таары сайдыыны ситиһэн иһэллэрэ уонна кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрэ айылҕа уонна тыынар-тыыннаахтар сайдан, уларыйан, тупсан иһэллэрин үөскэтэр сүрүн тутулук буолар.
Айылҕаҕа үөскүүр тыынар-тыыннаахтар, ол иһигэр киһи эмиэ атын, хантан да көмөтө суох, бэйэлэрин икки өрүттэрин хардары-таары солбуйсан биэрэр хамсааһыннарыттан сайдан, тупсан иһэллэр. Бу быһаарыы ханнык эрэ таҥара үөрэҕин салайааччылара сири-дойдуну, киһини таҥара айбыта диэн этиилэрэ таһы-быһа сымыйатын, албынын дакаастабыла буолар.
Күнүс уонна сайын киһиэхэ үчүгэйи, сылааһы, сырдыгы биэрэр буоллахтарына, түүн уонна кыһын ыараханы, куһаҕаны үөскэтэннэр тулуурдаах буоларын улаатыннараллар. Бу икки өрүттэр хардары-таары кэлэн иһиилэрин киһи табан туһаныыта олоҕор табыллыыны үөскэтэрин туһана сылдьара ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэр.
Сырдык уонна хараҥа солбуйсан биэрэллэрэ киһи өйө-санаата икки өрүттэнэн тахсарын үөскэтэннэр үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарыгар тириэрдэллэр. Ол аата киһи өйө-санаата үчүгэйи уонна куһаҕаны араараллара айылҕаттан тутулуктанан үөскээн баран киһини бэйэтин салайара табыллар.
Сылаас уонна тымныы хардары-таары киһи этигэр-сиинигэр дьайыылара этэ-сиинэ уонна өйө-санаата бөҕөргүүрүн үөскэтэн үлэни кыайарын тэҥэ, уһун үйэни ситиһэригэр көмөлөһөллөр.
Киһи бэйэтин икки өрүттэрэ манныктар:
1. Этэ-сиинэ, тутаах чааһа.
2. Өйө-санаата; үс куттара уонна сүрэ.
Бу икки өрүттэр хардары-таары сайдыыны, тупсууну ситиһиини оҥорон иһэллэрэ киһи бэйэтэ, атын туохтан да тутулуга суох сайдыыны ситиһэрин үөскэтэллэр. Ол аата, икки өрүттээх буолуу кэмигэр кэлэн иһэр хамсааһыны үөскэтэн айылҕаҕа тыынар-тыыннаахтар сайдыылара, тупсан иһиилэрэ атын сиртэн көмөтө суох салҕанан иһэр кыахтанарыгар тириэрдэр.
Айылҕа бу икки өрүттэрин кэмэ кэллэҕинэ уларыйан иһэр, хардары-таары солбуйсан биэрэр дьайыылара киһи өйө-санаата уонна тугу оҥороро барыта икки өрүттэнэн тахсалларын үөскэтэр.
Айылҕаҕа үөскүүр аҕыйах да кээмэйдээх гаастар уонна эттиктэр Айылҕа уларыйыытыгар олус улахан дьайыыны оҥороллор. Чаҕылҕан чаҕылыйыытыттан үөскүүр озон сири үөһээнэн саба бүрүйэн күн уотун тыынар-тыннаахтарга буортулаах уонна айылҕаҕа итийиини үөскэтэр сардаҥаларыттан харыстыыр аналлаах.
Айылҕаҕа озон аҕыйааһына хотугу уонна соҕуруу полюстар үрдүлэринэн озон бүрүөһүнэ чарааһаан иһиитин үөскэтэн онно мунньуллар муустар ириилэрин таһааран кураанах сир үгүс өттө ууга барыыларыгар тириэрдиэн сөбө айылҕа бэйэтэ ууну элбэтэн ыраастанарын үөскэтэр.
Аан дойдуга, айылҕаҕа туох баар барыта икки өттүттэн тутулуктанан, ол тутулуктар икки ардыларыгар сайдыыны ситиһэр. Бу тутулугу күн систиэмэтигэр таһааран көрдөхпүтүнэ күнү тула эргийэ сылдьар планеталар, ол иһигэр сир эмиэ иккилии өттүлэриттэн халбаҥнаабат тутулуктаахтар.
1. Улахан ыйааһыннаах күн бэйэтин диэки тарда сылдьар күүһэ барыларын ыраах ыыппакка тута, тарда сатыыр.
2. Планеталар уонна сир эмиэ тас диэки быраҕар күүс дьайыытыттан күнтэн тэйэ, ыраата сатыыллар.
Бу икки утарыта дьайар күүстэр тэҥнэһиилэрин түмүгэр планеталар, сир эмиэ күнтэн ыраатан хаалбакка биир тэҥник эргийэ сылдьаллар. Айылҕа бу тулхадыйбат тутулуктарыттан хайалара эмэ баһыйан барыыта улахан алдьархайдар үөскээһиннэригэр тириэрдэрин ким да саарбахтаабат.
2006 сылга киириигэ кэнники 13 сыллар усталарыгар мунньуллубут сир эргиирин бытаарыыта 1 сөкүүндэ буолбутун быһааран олус туочунай атомнай чаһыыларга эбэн биэриини оҥордулар. Олус кыра да буоллар бу бытаарыылар мөлүйүөнүнэн сылларга эбиллэн иһэллэриттэн сир төрүт тутулуга сыыйа-баайа хамсаан биэрэн, күнтэн тэйэн иһэрин биллэрэллэр.
Кэмэ кэллэҕинэ күн иһиттэн саҥа планета быһа ыстанан тахсан планеталар эбиллэн иһэллэрин үөскэтэр. Сир күнтэн тэйэн иһиитэ айылҕа космос тымныытыгар хаарыттаран эстиитигэр тириэртэҕинэ дьон саҥа планетаҕа Венераҕа көһөн биэриилэрэ табыллыан сөп. Дьон өйдөрө-санаалара сайдыылара, олохторугар ситиһиилэри оҥоруулара киһи ракетанан атын планетаҕа көтөн тиийэригэр тириэрдэр кыахтаахтара быһаарыллан сылдьар.
“Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн өс хоһооно киһи этэ-сиинэ төһө эрэ кэминэн мөлтүүрүн, салгыы сайдар кыаҕа кыччыырын биллэрэр. Бу быһаарыыны улахан салайааччылар династиялара кэмэ кэллэҕинэ эстиилэрэ, атыҥҥа уларыйыылара чуолкайдык дакаастыыр. Ону тэҥэ, Россияны 305 сыллар усталарыгар салайбыт Романовтар династиялара эстэригэр кэлэр көлүөнэлэрэ эмтэммэт гемофилия диэн ыарыыга ылларбыта быһаарар. Бу уларыйыыны аймахтарга эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөһүнэ, сылайыыта оҥорор.
Мин быһаарыыбынан биир династия үйэтин уһуна ортотунан 300 сыл курдук кэми ылар. Бу быһаарыы чуолкай дакаастабылынан Романовтар династиялара мөлтөөн эстиитэ буолар. Ону тэҥэ, Турция султаннарын династията эстиитэ эмиэ маарынныыр. Уһуннук олорбут улахан династиялар биир хааннаах аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөһүнүттэн эстэллэр.
Омуктар үйэлэрин уһунун быһаарыы кэнниттэн Сиргэ дьон үйэлэрин уһунун быһаара сатыахха сөп. Айылҕаҕа икки өрүт солбуйсан биэриилэрэ хайалара эрэ атынын баһыйан барыытыттан саҕаланар. Биир өрүт атынын аһара баһыйыыта эргийэн, солбуйсан биэриини үөскэтэн баһыттарбыт бастаан кэлэригэр тириэрдэрэ уларыйыыны оҥорор, сайдыы хамсааһынын таһаарар.
Икки өрүт үөскээн тахсарыгар биир өрүтэ биллэр, көстө сылдьар буоллаҕына, иккис өрүтү киһи бэйэтин өйүн-санаатын күүһүнэн арыйан олоҕор таба туһанара ирдэнэр. “Медаль имеет две стороны” диэн өс хоһооно икки өрүт баарын биллэрэрин таһынан, биир өрүтэ көстө сылдьарын, онтон атына көстүбэтин биллэрэр суолталаах. Көннөрү көрүүгэ биллибэт атын өрүтү киһи бэйэтэ, өйүн-санаатын күүһүнэн арыйара, булан таба туһанара эрэйиллэр.
Ити курдук сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиилэрэ Аан дойду сүрүн тутулуктарын барыларын арыйар олус дириҥ уонна киэҥ өйдөбүллээх. Маннык дириҥ, киэҥ өйдөбүллээх этиини нууччалыы тупсаран “Палка с двумя концами” диэн кылгас, бытархай дьиэ таһынааҕы өйдөбүлгэ кубулутуу улахан сыыһа.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдарынан олоххо үөскээн тахсар эбэтэр тиийэн кэлэр икки өрүттэри арааран билэн таба туһаналлара эрэйиллэр көрдөбүл буолар. (1,5).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.